Polskie herbaria renesansowe jako źródło wiedzy medycznej

Pierwsze zachowane polskie herbarze renesansowe są przedmiotem zainteresowania przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Dla filologów są świadectwem procesu rozwoju języka polskiego i przedmiotem analiz w zakresie gramatyki historycznej. Historycy sztuki poddają ocenie formę zapisu i technikę zdobień. Botanicy ze zdumieniem i podziwem oglądają misternie wykonane rysunki znanych, ale również nieuprawianych już roślin. A lekarze? Oni odnaleźli w polskich herbarzach renesansowych bogate źródło informacji, które obrazuje stan wiedzy medycznej w epoce renesansu. Odrodzenie jest epoką niezwykle pasjonującą. Rozwój nauki wynikający z królującego w tym czasie humanizmu łączy się z wielowiekową tradycją, tworząc barwną mozaikę opartą na antynomiach. Renesansowa medycyna jest tego doskonałym przykładem. Ordynowanie leków roślinnych pacjentom polegało bowiem nie tylko na doborze odpowiedniego surowca do danego schorzenia na podstawie wskazań wyłożonych przez Hippokratesa i Galena. Istotną komponentą, która dopełniała całokształtu procesu leczenia, był element magiczny. Dla przykładu – zastosowanie w praktyce ziela niedośpiałka (nazwa współczesna: jastrzębiec kosmaczek, Hieracium pilosella L.) w okulistyce polegało na ścisłej współpracy ze światem istot niewidzialnych. Według Marcina Siennika, autora zielnika Herbarz to iest Zioł tutecznych, postronnych, y Zamorskich opisanie (Kraków, 1568), substancja znajdująca się w nadziemnych częściach tejże rośliny wykazywała właściwości lecznicze dzięki wytężonej pracy jasnych duchów. Oznaczało to, że gdyby ów jasny duch nie pofatygował się i nie przeniósł uzdrawiających ekstraktów roślinnych do właściwego miejsca ich przeznaczenia, czyli do oka, przywrócenie ostrości wzroku nie byłoby możliwe. To zdumiewające połączenie racjonalnej wiedzy i wątku magicznego bynajmniej nie dziwiło ani autorów herbarzy, ani tych, którzy je czytali, szukając w nich ratunku w czasie choroby.

Polskie herbaria renesansowe jako źródło wiedzy medycznej to praca zbiorowa, której autorami są pracownicy Katedry Historii Medycyny Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum oraz studenci medycyny i pielęgniarstwa w Collegium Medicum. Rozdziały książki są poświęcone poszczególnym specjalizacjom i gałęziom medycyny. W tomie opracowane zostały kolejno: okulistyka, hematologia, kardiologia, gastroenterologia, stomatologia, psychiatria i seksuologia. Osobny rozdział został poświęcony zastosowaniu surowców roślinnych w leczeniu ran. Zagadnienie leczniczych właściwości ziół opisanych na kartach polskich herbarzy renesansowych zostało również przedstawione w ujęciu dietetycznym, a więc dosłownie i w przenośni od kuchni. Dietetyce zostały poświęcone dwa rozdziały książki. Autorzy przyjęli wspólną metodę pracy. Polegała ona na porównaniu wiadomości zapisanych w renesansowych herbarzach ze współczesną wiedzą medyczną. Pozwoliło to ocenić, na ile dobór surowców roślinnych w leczeniu danego schorzenia w epoce renesansu był trafny, a na ile zależał od siły wypadkowej tradycji, przesądów i… przypadku. Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, z całą pewnością warto sięgnąć po tę książkę.