Opowieść o Blanche i Marie recenzja

Są powieści, które nie krzyczą – lecz szepczą. Szepczą do czytelnika z marginesów historii, z niedopowiedzianych fragmentów egzystencji, z tej sfery ludzkiego doświadczenia, która wymyka się faktom i liczbom, a pozostaje zapisana jedynie w emocjach, domyśleniach i niemożliwych do odtworzenia spojrzeniach. Opowieść o Blanche i Marie Pera Olova Enquista to właśnie taka powieść. Nie sposób o niej pisać bez porzucenia linearności, bo sama książka odrzuca prostotę czasu i przyczynowości. To opowieść nielinearna, fragmentaryczna, jak pamięć Blanche Wittman – kobiety z przeszłością histeryczki, kobiety „eksponatu”, a potem cienia wielkiej uczonej, Marie Curie. I wreszcie: kobiety samotnej i rozdartej między lojalnością a zazdrością, fascynacją a nienawiścią, miłością a nicością.

Enquist nie napisał biografii. Choć posługuje się faktami, nie rości sobie prawa do ich rekonstrukcji. Jego powieść jest próbą dotknięcia niewidzialnego – zrozumienia, czym było cierpienie kobiet, które choć wielkie – zostały zepchnięte na margines historii albo sprowadzone do roli narzędzia, wzoru, przypisu. Blanche – jako chora, wystawiana w szpitalu Salpêtrière niczym eksponat medyczny – nie miała prawa do swojej podmiotowości. Marie – jako kobieta w świecie nauki – musiała tłumić wszystko, co nie mieściło się w logice i wykresach. Obydwie żyły w czasach, które kobiecą emocjonalność – a szczególnie emocjonalność nieskrojoną pod potrzeby mężczyzny – uznawały za problem do zdiagnozowania, zamknięcia, poddania analizie. Enquist oddaje im głos, ale nie poprzez ekspozycję, nie przez efekciarskie monologi czy feministyczne manifesty. Daje głos przez milczenie, przez niedopowiedzenie, przez opowieść urwaną w pół zdania.

Styl powieści jest ściśle podporządkowany tematowi. To język zwięzły, surowy, oszczędny. Każde zdanie wydaje się ostrożnie przemyślane, pozbawione ozdobników, ale nigdy pozbawione emocji. Narracja prowadzona jest przez Blanche, która – jako postać – balansuje między byciem autorką a byciem świadkiem. Nie wiemy, co jest prawdą, a co rekonstrukcją jej pamięci; co wspomnieniem, a co snem. I właśnie w tej niepewności tkwi siła książki. Czytelnik nie otrzymuje jednoznacznych odpowiedzi – dostaje raczej pytania, z których każde może wybrzmieć inaczej w zależności od wrażliwości.

Enquist nie boi się zestawiać nauki z mistycyzmem, rozumu z szaleństwem, medycyny z ciałem traktowanym jak mięso. W relacji Blanche i Marie czuć napięcie – zarówno podziwu, jak i zazdrości. Curie – chłodna, zamknięta w sobie – jest postacią prawie mityczną, niezrozumiałą nawet dla swojej najbliższej współpracowniczki. Blanche natomiast, mimo że jest osobą fizycznie okaleczoną (straciła kończyny w wyniku pracy z radem), pozostaje tą bardziej ludzką, emocjonalną, zranioną do krwi nie przez naukę, lecz przez obojętność drugiego człowieka. To właśnie jej głos – gorzki, pełen pragnienia sensu i godności – prowadzi nas przez książkę jak przez labirynt kobiecego cierpienia.

Jednym z najważniejszych tematów tej powieści jest miłość, ale nie ta konwencjonalna, nie ta z romantycznych poematów. To miłość niemożliwa, toksyczna, zniekształcona – miłość, która nie daje ukojenia. Blanche mówi o niej jak o chorobie. Marie wydaje się ją tłumić, wypierać, zamieniać w działanie. Obie są ofiarami miłości, która w ich świecie nie mogła zostać zrealizowana – nie tylko ze względu na płeć czy epokę, ale przede wszystkim z powodu samotności wpisanej w ich egzystencję. Kobiety silne, kobiety wybitne, kobiety zapomniane – każda z nich na swój sposób rozmontowuje mit o kobiecej słabości i jednocześnie potwierdza jego tragiczne konsekwencje.

Enquist subtelnie pokazuje, jak bardzo kultura Zachodu – oparta na dominacji rozumu, męskości i racjonalności – nie radzi sobie z tym, co inne: z bólem psychicznym, z kobiecą cielesnością, z emocjonalnym rozedrganiem. Histeria Blanche to nie przypadłość, to krzyk istnienia w świecie, który nie umie słuchać. A śmierć – zarówno dosłowna, jak i symboliczna – staje się jedynym momentem, w którym kobieta może być naprawdę wolna. Ten fatalizm nie jest tanią rezygnacją. To raczej egzystencjalna diagnoza kultury, która przez stulecia zamieniała kobiety w alegorie, obiekty, zjawiska – nigdy w osoby.

Opowieść o Blanche i Marie nie jest książką łatwą. Nie da się jej przeczytać bez zastanowienia, bez zatrzymania się nad zdaniami, które często wydają się niedokończone – jakby autor zostawiał miejsce dla czytelnika. To powieść, która mówi o milczeniu bardziej niż o słowach, o tym, co przemilczane w biografiach wielkich ludzi, o historii pisanej nie atramentem, lecz krwią i potem. O tych, które nie trafiły na okładki, choć ich cierpienie i praca były nie mniej wielkie.

To także medytacja nad pamięcią: co pozostaje po człowieku, który nie miał prawa mówić własnym głosem? Enquist, poprzez swój wyciszony styl i empatyczną narrację, przywraca Blanche głos – ale nie czyni z niej bohaterki w patetycznym sensie. Ona pozostaje pęknięta, niepewna, rozdarta. Jej siła leży nie w przezwyciężeniu cierpienia, lecz w jego przeżywaniu – i zapisywaniu. To z jej pisma wyłania się opowieść, która nie poddaje się linearności ani logice, ale za to dociera do najgłębszych zakamarków duszy.

W dobie tanich biografii i produkcji seryjnych narracji o „kobietach silnych”, powieść Enquista wyróżnia się subtelnością i szacunkiem do złożoności kobiecego doświadczenia. To nie jest książka o Curie – to książka o byciu „przy Curie”. O cieniu, o asystentce, o tej, która patrzy z boku. I właśnie w tym spojrzeniu z boku kryje się najwięcej prawdy.

Nie ma w tej powieści efektownych zwrotów akcji ani bohaterów jednoznacznych. Jest za to głęboka refleksja nad ludzką kondycją, nad cierpieniem, które nie znajduje ukojenia ani w religii, ani w nauce, ani w miłości. To opowieść o braku, o niemożliwości, o wiecznym poszukiwaniu sensu. I właśnie dlatego – jest to literatura wielka. Bo mówi o tym, o czym zazwyczaj milczymy.