James recenzja

Książka Everetta była reklamowana jako nowa wersja 'Przygód Hucka' Twaina. Przygotowując się do lektury, przeczytałem (po raz pierwszy!) pozycję Twaina; mamy w niej historię podróży Hucka i czarnoskórego niewolnika Jima po rzece Missisipi w latach 40. XIX wieku. Obaj są uciekinierami, z tym, że James jest wyjęty spod prawa a Huck, jako biały chłopak w najlepszym razie może dostać wciry. Pozycja Everetta opowiada o przygodach tej pary z punktu widzenia Jima, a nie Hucka (jak u Twaina).

Uderza w książce wysoka samoświadomość niewolników. Doskonale wiedzą, że biali oczekują od nich bycia półgłówkami bez inicjatywy i dokładnie wchodzą w tę rolę. Używają nawet w stosunku do białych innego, prymitywnego języka; uczą takiego dualizmu językowego swoje dzieci.

Everett idzie jeszcze dalej, bo portretuje Jamesa jako piśmiennego, który sam nauczył się czytać i pisać wykradając książki z domu swego pana, sędziego Tchatchera. Co więcej, czyta i rozumie Woltera, Rousseau czy Locke'a – czołowych filozofów ówczesnych. No to już jest czysta fantastyka. Robi bowiem autor ze swego bohatera współczesnego intelektualistę. Podobny zabieg (wprowadzenie elementów fantastycznych) obserwowałem w innej znanej książce o amerykańskim niewolnictwie: 'Kolej podziemna' Whiteheada. Po co to Everett robi, nie mam pojęcia. Może dlatego by Jim miał pełną świadomość swego tragicznego losu, ale do tego nie trzeba znać Woltera...

Pierwsza część książki powielająca Twaina jest mało ciekawa, ale w drugiej części Jim rozstaje się z Huckiem, a Everett z Twainem, wtedy jest dużo ciekawiej. Mamy oto odyseję bohatera książki, który jest traktowany jak zwierzę. Nieprzypadkowo sprzedawca niewolników twierdzi, że są o wiele łatwiejsi w utrzymaniu niż pies: „Nie robią gdzie popadnie kup, w które można wdepnąć, nie sikają po kątach. Nie włażą w skunksy ani jeżozwierze.” A Jim trafia do właściciela tartaku, który jest sprawiedliwy: bije wszystkich niewolników po równo. A nowych batoży do nieprzytomności przez trzy dni, a potem przestaje, wtedy są mu wdzięczni.

Ciekawe, że w swojej wędrówce James trafia na białych, którzy dobrze go traktują, jeden z nich podaje mu nawet rękę, co przez innych traktowane jest jak skandal. Niewolnicy bowiem są jak niedotykalni w Indiach: można mieć z nimi kontakt fizyczny jedynie poprzez bicie, ale zwykle używa się do tego bicza. Zaś czarne kobiety są dotykane przez białych tylko wtedy, gdy są gwałcone, mamy opis takiego gwałtu w książce. To w ogóle ciekawy problem: w ilu kulturach mamy tabu dotyku dyskryminowanych? Ale to temat na inną opowieść.

Rzecz jest dobrze napisana i świetnie czytana przez Wojciecha Mecwaldowskiego, ale nie nazwałbym tej książki wybitną czy przełomową – może jest taka dla Amerykanów, którzy wciąż zmagają się z brzemieniem niewolnictwa i jego skutkami.