Nowe lewiatany recenzja

Podobno dobre książki z filozofii mają mało przypisów, a wybitne nie potrzebują ich wcale. Jeśli tym się sugerować, to „Nowe lewiatany. Refleksje po liberalizmie” są niepokojąco słabymi refleksjami. Na szczęście ta najnowsza książka Johna Gray’a (nie mylić z terapeutą od Marsa i Wenus) na kilku stronach dała mi do myślenia. Cała reszt jest jednak dość uwierającym protekcjonalizmem formy pozbawionym pozytywnego przekazu. ‘Multi-kulti’, ‘woke-izm’, ‘postmodernizm’, ‘religia ateistyczna’, ‘liberalny cielec’ – to tacy wymodelowani przeciwnicy, których Gray filtruje przez chrześcijaństwo, wyznawany system aksjologii i hobbesowskie obserwacje. Walcząc z intelektualizmem w wyraźnie zarysowanych konturach, sam ‘wali po głowie’ uśredniony po państwach Zachodu ‘vox populi’ ulubioną dawką swojskich ‘izmów’. To taka przypadłość dialektycznej hipokryzji filozofującej.

Ponieważ powyżej sam wpisałem się w zbyt częsty skrótowo-nieczytelny język myślicieli przesiąknięty hermeneutyką, postaram się dalej prosto wysławiać. Zacznę od wartościowych pozytywów (jako płodnych dla mnie myśli, choć niekoniecznie zgodnych z moimi). Chiny jako druga strona medalu kapitalizmu wolnorynkowego (str. 43-44) to ciekawa obserwacja jasno sformułowana. Warto może zacytować podsumowanie poglądów Wanga Huninga - ‘przybocznego’ teoretyka prezydenta Chin Xi (str. 82):

W zasadzie w tym sformułowaniu Gray’a widzę mniej więcej połowę ułomności, które według niego przeniosły już liberalizm w niebyt. Profesor uważa wręcz, że był on zimnowojenną fanaberią/anomalią. Zaś obecna amerykańska kontrrewolucja konserwatywna jest efektem przeczulenia części społeczeństwa na daleko posunięte równościowe procesy na uczelniach (str. 197), na upolitycznienie aborcji (str. 222-228), etniczno-kulturowe akcentowanie zupełnego samookreślenia jednostek (str. 201). W konsekwencji, profesor zwrócił moją uwagę na samonapędzający się proces prowadzący do ‘zupełnego szaleństwa’ w ponowoczesnym świecie. Wygląda to mniej więcej tak. Promujemy zupełną dowolność (ultra liberalizm) mający budować świat bez konfliktów --> w efekcie każdy staje się ‘atomowym światem’ --> jednocześnie promujemy proces prawa do werbalnej obrony własnej konstrukcji psycho-społecznej --> miliardy takich jednostek ‘samo-zdefiniowanych’ wchodząc w interakcje konfrontują się niemal nieuchronnie --> dochodzi do ‘mikro-agresji’ --> w wyniku wypracowanej wcześniej i wspieranej postawy obrony własnych wartości, struktura społeczna mająca trwać w równowadze emocjonalnej staje się silnie spolaryzowana i skonfliktowana. Tu, według autora, wchodzi z alternatywą Homo sovieticus putinowski, chiński model inżynierii społecznej czy inne ‘naftowe geo-lokalizacje’ czasem obudowane pseudo-teologią i mamy w efekcie zderzenie światów (zgniły amoralny zachód versus tradycjonalistyczny reżim, czy inna dyktatura). Jeśli odpowiednio (mądrze?) obudować mój model wynikania (który jest dość jasno zaprezentowany w rozproszonej postaci u Gray’a), to chyba docieramy do istoty słabości systemu ‘naszego świata’. Choć filozof mocno piętnuje założenia tego modelu, ja w nim widzę jasny i intencjonalnie dobry zamysł, który kuleje, bo nie posiada wystarczająco mocnych mechanizmów zapobiegających wynaturzeniom (*).

Profesor krytykuje liberalizm z każdej strony. Odwołuje się do filozofów (od Platona po Derridę), krótko przypomina chińską kondycję ideologiczną. W sposób niezrozumiały dla mnie sporo rozdzialików poświęca na różne rosyjsko-radzieckie intelektualne postawy. Do pewnego stopnia mogłyby być ciekawe, ale w zasadzie nie wiem jak mają uzasadniać upadek zachodniego liberalizmu. Z lubością przytacza wypowiedzi dysydentów, ofiar reżimu carskiego i stalinowskiego. Jest Bucharin, Dostojewski, Zamiatin i kilkanaście postaci zafascynowanych marksizmem lub zaniepokojonych jego praktycznymi realizacjami. Snując głęboko nieprzekonujące ogólne rozważania (np. o związkach XIX-wiecznej rewolucyjnej Rosji spowinowaconej ideowo z XX-wiecznym liberalizmem – str. 125-126, czy o wierze w komunizm połączonej mentalnie z wiarą w liberalizm w połowie XX wieku – str. 190), przenosi momentami dobrze zapowiadające się wnioskowanie w spekulatywne hipotezy. Czapski, oblężenie Leningradu, Proust czy Pascal – to takie nielogiczne dla mnie wtręty, które potęgują zamęt. Do tego, z gracją teoretyzującego filozofa, Gray poutykał w tekst takie ‘kapsułki strzelistych fraz’, które irytują, np. :

Drugi cytat jest emanacją zdumiewającej dla mnie postawą Gray’a ateisty, którą dobitniej naświetlił kilka lat wcześniej (**). Posiadana przez niego koncepcja transcendencji jest mieszanką pomylenia pojęć i niewiedzy o współczesnych poglądach przyrodników, których nie lubi, bo nie rozumie. W zupełnie nieprzydatnym uogólnieniu, sprowadza ateizm do postawy deifikującej człowieka. Wywodząc od Stuarta Milla autorski konstrukt ‘liberalno-humano-deistyczny’, bezwstydnie sprowadził tę postawę egzystencjalną do karykatury (str. 204). Stworzył sobie konstrukt człowieka, który w szaleństwie pychy chce dokonywać nieskończonego samo-ulepszenia, by następnie pokonać taką modelową uzurpację własną elokwencją. A gdzie jakieś badania, niuansowanie, przykłady? Drugą z wielu ilustracji metodologicznej jałowości hipotez stawianych z entuzjastycznym przekonaniem, jest powtarzane co chwila odwołanie od chrześcijaństwa. W zasadzie wszystko z niego wynika (ekstrapolując taki koncept, można rozbudować to do stwierdzenia, że religie wywodzą się z mitów, pogaństwa, szamaństwa – a to truizm, który pokazuje bezpłodność takiego chwytu w ogólności). Chaos pogłębia uściślenie nadchodzące pod koniec książki. Stwierdza tam, że autorski model wtórności para-religijnych ideologii (oświecenia, liberalizmu, postępu, humanizmu) wobec chrześcijaństwa nie dotyczy na przykład katolicyzmu, prawosławia, kościołów koptyjski . Czemu? Nie wiadomo.

Mój najpoważniejszy zarzut do autora opieram na oferowanej ogólnej koncepcji książki. Jest pełna skrótów wynikających z braku obiektywizmu opartego na ignorowaniu potrzeby definiowania pojęć. Jak wspomniałem, sam liberalizm dla Gray’a to w zasadzie kilka dekad XX wieku. Poprzedzające go stulecia to jakaś niezidentyfikowana struktura (może post-chrześcijańska z wyjątkami wspomnianymi przed chwilą). Australia, Niemcy, Hiszpania, Irlandia,… - nie istnieją jako różnicujący świat kompleks społeczno-politycznych alternatyw. Jest dojmujący amerykocentryzm i kilka anglikanizmów (oraz niezdefiniowana panorama kulturalna Rosji i ZSRR). Pojęcie ‘demokracja’ nie pojawia się wcale (na pewno nie stanowi przedmiotu rozważań). Sam identyfikuję się z poglądem Timothy Gartona Asha, że demokracja może być tylko liberalna. To określa moje utyskiwania na filozofa, który chyba ‘walczy’ z jakąś niedemokratyczną wersją liberalizmu. Ponadto nie dowiadujemy się z lektury: co dalej? Czym liberalizm zastąpić (a ściślej – czym jest zastępowany, skoro upada)? Totemizmem? Chaosem? Hedonizmem? Teokracją? Nie wyłuskamy tego z lektury. Marną pociechą jest spójność tego zawieszenia konkluzji ze słowem ‘refleksje’ z podtytułu.

„Nowe lewiatany” to w pewnym sensie wartościowa lektura. Sporo przemyśleń aktywowała, głównie w związku z budowaniem u mnie konstrukcji polemicznych. Po raz kolejny stwierdzam, że Gray to niezbyt atrakcyjny dla mnie myśliciel. Lubi krytykować bez przesadnej obiektywizacji sądów (tu: Pinkera czy Huntingtona). Ignoruje osiągnięcia kumulatywnej nauki (‘science’). Kilka stron o antropocenie, to jakaś ekwilibrystyka zmierzająca do odrzucenia, ale nie wiadomo czego. Po lekturze „Wąskiego korytarza”, w której praca Hobbesa również jest szeroko dyskutowaną wizją państwa, stwierdzam, że temu wczesno-nowożytnemu dziełu brakuje kilku istotnych elementów, które Gray przemilcza. Okazuje się, że mogą przykładowo istnieć społeczeństwa bezpaństwowe. A taki model nie wpisuje się w lewiatany, które dostajemy w tu opiniowanej publikacji. Filozof porusza się narracyjnie łącząc elementy układanki na zapewne sprytnie dobranej kwerendzie. ‘Zapewne’, bo wielu postaci dopiero tu poznałem. ‘Sprytnie’, bo jakoś zupełnie nie przypadkiem potwierdzają założone tezy i niepokoją niszowością cytatów. Książka byłaby rozbudowanym esejem, gdyby nie konstrukcja 25-ciu rozdzialików, które w mniej więcej 1/3 treści separują się od głównej myśli. Całość nie jest przesadnie zawiła językowo (jak na możliwości filozofowania). Forma więc znośna, choć treść pokrętna.

Ocena? Za stworzenie okazji do polemiki – 8, za specyficzną rusofilię – 5, za ignorowanie subtelności – 3, za płodną myśl o ułomności liberalizmu – 8, za protekcjonalną wybiórczość – 4.

DOSTATECZNE z minusem – 5.5/10

=======

* Ponieważ recenzowanie książki raczej nie można sprowadzić do prezentacji własnych poglądów, odbieram sobie prawo do dalszych dywagacji w tym temacie.

** „Siedem typów ateizmu”, Kultura Liberalna 2020