Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918

Trzytomowe dzieło „Dzieje inteligencji polskiej do 1918” jest próbą prześledzenia losów grupy ludzi, których nie da się jednoznacznie dookreślić, ale którzy istotnie przyczynili się do stanu świadomości narodowej pod zaborami. Trójka historyków postanowiła wypełnić lukę w piśmiennictwie historycznym, ujmując temat formalnie i całościowo, choć jednocześnie adresując tekst do szerokiego grona odbiorców. Część pierwsza „Narodziny inteligencji” autorstwa Macieja Janowskiego, to trudne zadanie dookreślenia początków, przy jednoczesnej pracy z niepełną wiedzą o ilościowej skali zjawiska. Główne problemy, z którymi historyk się zmierzył, dotyczyły: definicji samego pojęcia ‘inteligencja’, poszukiwań źródeł potrzeb kształtowania elit, stopnia jej wpływu na przebieg procesów dziejowych i jej jakości w kontekście europejskich przemian. Okazuje się, że inteligencja Rzeczpospolitej w chwili jej upadku, była po prostu rachityczna.

Formalny okres tomu pierwszego, to lata 1750-1830. Z całości wyłania się bardzo smutny obraz. Nasze zapóźnienie intelektualne w stosunku do Europy Zachodniej nie nadeszło wraz z rozbiorami, a i te odcisnęły najbardziej swoje piętno na elitach dopiero po powstaniu listopadowym. Janowski pokazuje słabość systemu szkolnictwa – na każdym poziomie i w każdym elemencie. Przemożna dominacja pijarów i jezuitów w edukacji z jednej strony stanowiła 'jedyną alternatywę', z drugiej wzmacniała konserwatywne patrzenie na oświatę. Brak szkół technicznych i szczątkowa ...