Zasada dwóch sumień

Wbrew pozorom postawy polskich elit w dobie upadku I Rzeczypospolitej i w pierwszych dziesięcioleciach porozbiorowych nie stały się dotychczas przedmiotem zadowalających analiz naukowych. Wielu historyków oraz historyków myśli politycznej i badaczy przekazów literackich ulegało schematycznym wyobrażeniom i ocenom formułowanym w czasach późniejszych, zwłaszcza w dobie romantyzmu i powstań narodowych, jaskrawym potępieniom ugody z zaborcą, perspektywie walki o niepodległość jako głównemu jeśli nie jedynemu kryterium oceny, skłonności do upraszczania motywów kierujących jednostkami i zbiorowościami, stojącymi w obliczu dramatycznych wyborów politycznych i moralnych. Praca Jarosława Czubatego jest jedną z pierwszych rozpraw zmierzających do przezwyciężenia tych uproszczeń. Autor gruntownie przeanalizował drukowane i rękopiśmienne pamiętniki, korespondencję prywatną i polityczną, publicystykę i literaturę piękną (w tym dzieła ubrane w kostium historyczny, nie traktowane uprzednio jako głosy w dyskursie o sprawach współczesnych ich autorom). Sięgnął do archiwaliów przechowywanych w kolekcjach polskich, francuskich, rosyjskich i litewskich. Uwzględni! zeznania śledcze i raporty dyplomatyczne.