Co to jest życie? recenzja

Być może jest tak, jak przekonuje jedna z rozmówczyń Carla Zimmera (str. 313):

Stąd może nawet zasadna jest obserwacja cyniczno-bezideowa (str. 303):

Ponieważ w zasadzie nawet nie wiemy, czy sedno poprawnej konstrukcji definiującej ‘życie’ wypada ulokować w chemii, biologii, fizyce czy ekologii, to sam język i startowa hipoteza wymykają się tym nielicznym, którzy chcą oświetlić to pojęcie poprawnym rozumowaniem. Czy należy zacząć od chemosyntezy geotermalnej, a może od pierwotnego RNA, błon lipidowych i liposomów, entropii i teorii złożoności, samoorganizacji kryształów, anabiozy i kryptobiozy? Dziennikarz w swojej nowej książce „Co to jest życie? Na tropie największej zagadki” dotyka każdego wspomnianego podejścia. Językiem ciekawskiego laika opowiedział o fenomenach życia z przykładami konkretnych ‘rozwiązań organicznych’ – od wirusów i śluzowców po pytony i nietoperze. Odwiedził badaczy, przywołał z historii koncepcje przyrodników, którzy odważyli się szukać odpowiedzi na to centralne zagadnienie naturalizmu. Książka jest ‘lekka’, czyli przystępnie napisana, obfituje w ciekawe obserwacje, daje do myślenia, choć pozostawia trochę niedosytów, jeśli czytelnik akurat śledzi literaturę popularnonaukową zajmującą się tytułowym pytaniem Zimmera.

Dobrym zabiegiem autora było zaproszenie czytelnika w dyskurs wątpienia. Książka w kolejnych rozdziałach narusza kluczowe wyznaczniki definiujące życie – metabolizm, spójność funkcjonalną organizmu, medyczną jednoznaczną śmierci mózgowej czy problem definicji ‘poczętego człowieka’ w związku z istnieniem chimer czy możliwego podziału zapłodnionej komórki na dwa zarodki. Zimmer w swoich poszukiwaniach dotyka więc ludzkich etycznych granic akceptacji pojęcia ‘człowiek’, medycznych problemów z ustaleniem, czy organizm nieodwracalnie przestał być żywy, by w kolejnych rozdziałach oswajać czytelnika z umykającą nauce granicą ‘żywe-nieżywe’ na poziomie biochemii. Wybierając fascynujące wyniki laboratoryjne, teoretyczne podsumowania stanu badań eksperymentalnych, przywołał wielogłos, kontrowersje i tlące się w niedopowiedzeniu zagadki, których rozwiązania odkładane są z reguły na później. Uzmysłowienie czytelnikowi, że konkretna motywacja poszukiwań genetyka czy cytologa analizowana z zewnątrz może być zupełnie odległa od tego wielkiego pytania, a on sam wydaje się świadomie unikać jego stawiania, to taka postawa jest z reguły wynikiem pokory. Z reguły specjalista od pomp protonowych, szeroko orientujący się w metabolizmie komórki, który wie sporo o hormonach, rozumie podstawy etologii organizmów i ma przy okazji własne przekonania o ‘najlepszej dostępnej definicji życia’, raczej publicznie pozwoli sobie na wypowiedzi o wąskim zjawisku, niż o filozofii nauki czy wprost o tytułowym pytaniu. Te kilka wyjątków od zasady wstrzemięźliwości naukowej Zimmer ciekawie przywołał, dopowiadając narrację własnym językiem, z obowiązku uproszczonym.

W „Co o jest życie?” zaleta może być jednocześnie wadą. Lekkość języka pociąga za sobą spore uproszczenia i czasem zdawkowość. Jeden przykład. Jeśli Francis Crick przez dekady piętnował ideę witalizmu, to zbyt łatwo Zimmer uciął dyskusję stwierdzając, że walczył noblista z nieistniejącym już w latach 60-tych XX wieku wrogiem (str. 224-226). Być może w laboratoriach niemal wszystkich biologów molekularnych to są skompromitowane idee, ale zostaje cała klasa naukowców szukających ‘tchnienia duszy’ i ‘pozafizykalnego fenomenu życia’, którzy mają się dobrze z miliardami Ziemian wyznającymi podobne przekonania. Na ogólnym poziomie, nad całą książką wisi pewien koncepcyjny nieład wynikający z nieprzedyskutowanego przez Zimmera mechanizmu doboru konkretnych obserwacji, ustaleń czy przełomów koncepcyjnych; środki zastosowane w weryfikacji hipotez mogłyby być inne. To może wręcz ‘autorski strumień świadomości’ budował książkę, a zapewne co najmniej preferencje i ciekawość samego dziennikarza połączone z możliwością dotarcia do konkretnych naukowców, którzy poświęcili mu czas.

Książka Zimmera jest bardzo dobra, gdy kogoś fascynuje temat, a jeszcze niewiele czytał o ekstremalnych organizmach, które zmuszają badaczy do ekstrapolacji wąskiego rozumienia życia tak, by uwzględnić ich fenotyp. Jeśli ktoś nie słyszał o bulionach pierwotnej materii z eksperymentu Millera-Urey’a czy poszukiwaniach życia poza Ziemią, będzie raczej usatysfakcjonowany. Sam z ciekawością czytałem o jesiennych mechanizmach skutkujących kolorem czerwonym liści klonu, o błędnych koncepcjach protoplazmy reprezentowanej przez nieistniejący rodzaj Bathybius (świetny przykład uczciwości naukowej Huxley’a – str. 193) czy o niesamowicie plastycznym organizmie pytonów, które jak transformersy dostosowują narządy do pożywienia (świetny cały rozdział str. 91-103). Treści ważne, interesujące, filozoficznie i egzystencjalnie nacechowane przeplatają się tworząc wciągającą opowieść o fenomenie życia. Zaledwie dobra ocena wynika z faktu, że liczyłem na bardziej spójną i wnikliwą publikację. Do tego nieco mnie rozpraszają wstawki opisujące społeczność ludzi nauki (kto z kim, do kogo po co pojechał i gdzie się spotkali). Preferuję jednak rozdzielanie opowieści o historii nauki od przekazu o codzienności bycia naukowcem i od referowania faktów o aktualnym stanie konkretnej dziedziny. Jednak taki mix nie musi być dla każdego minusem.

DOBRE – 7/10