Recenzja książki Ciemność w południe

Jedna z najważniejszych książek opisujących system totalitarny, w czasie komuny dosyć popularna w samizdacie, teraz kompletnie zapomniana. Koestler wydał ją w roku 1940, po pokazowych procesach w Rosji Sowieckiej, gdzie czołowych komunistów oskarżano o najwymyślniejsze zbrodnie, a ci się przyznawali i byli rozstrzeliwani. Ostatnio przeczytałem ją ponownie w wersji ebookowej i muszę powiedzieć, że niewiele straciła ze swej siły przekazu.

Książka jest opowieścią o życiu Rubaszowa, czołowego komunisty sowieckiego, który najpierw łamie ludzi zgodnie z wolą partii, a potem sam jest aresztowany i poddany śledztwu. Sprawę prowadzą dwaj oficerowie: Iwanow stosujący metody psychologiczne i brutalny Gletkin, który twierdzi, że każdego można złamać, potrzebny jest tylko odpowiedni nacisk fizyczny. Ale tak naprawdę to w stosunku do Rubaszowa nacisk nie jest potrzebny, to człowiek nowego typu, wyznający moralność klasową: wszystko to, co zgodne z linią partii jest dobre, wszystko zaś przeciwne tej linii, jest złe. Zatem jeśli partia uważa, że Rubaszow popełnił nieprawdopodobne zbrodnie, to trzeba się z tym zgodzić. Iście diabelska logika! Ale Rubaszow postępuje według wskazań swojego Boga, Lenina, który mówił: „Powiadamy, że nasza etyka podporządkowana jest w zupełności interesom walki klasowej proletariatu.” (cytat za Kołakowski, 'Główne nurty marksizmu', tom II, str. 610). Charakterystyczna jest tu opinia Iwanowa: ponieważ Rubaszow rozumuje logicznie, więc się podda. Rzeczywiście, jako człowiek inteligentny Rubaszow potwierdza wszystkie wyssane z palca zarzuty przeciw sobie.

I jeszcze, Rubaszow rozmawia ze współwięźniem, człowiekiem starego typu, który na wieść o przyznaniu się mówi: nie macie honoru, przyzwoitości. A na to Rubaszow, że przyzwoitość zastąpił rozumem, że honor to służyć partii do ostatecznych konsekwencji. No właśnie.

Książka pokazuje, że całkowite zaprzedanie się ideologii totalitarnej prowadzi do to największych bestialstw w imię świetlanej przyszłości. Są tam dłużyzny, zwłaszcza gdy Iwanow, jak diabeł, przekonuje Rubaszowa do całkowitego poddania się, ale i tak wciąż robi duże wrażenie.