Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy - innowacja czy naśladownictwo?

„Ponowne przebadanie w szerokiej perspektywie interdyscyplinarnej dorobku programowego, literackiego i artystycznego ruchów awangardowych to zadanie ważne z co najmniej kilku powodów, z których każdy - solidnie osadzony w koncepcji nowoczesnych badań humanistycznych - wykracza poza wąskie ramy uniwersyteckich fascynacji i prac. Po pierwsze, niniejsza książka podejmuje istotną kwestię poszukiwania źródeł i zjawisk określających kulturową jedność oraz różnorodność naszej części Europy, rozwijającej się odmiennie od zachodniej części kontynentu, w cyklach innych procesów politycznych i ekonomicznych. Zebrane tu szkice pytając specyfikę awangardy krajów, które podbite przez hitlerowskie Niemcy, weszły następnie w orbitę wpływów Związku Radzieckiego, a tym samym umożliwiają postawienie w nowym kontekście sprawy tożsamości kulturowej Europy. Wiążą się z tym - po drugie - poszukiwania różnych ponadnarodowych czy ponadetnicznych koncepcji literatury i sztuki, zmuszające do przemyślenia takich aspektów awangardy wschodniej i środkowej Europy jak kosmopolityzm i internacjonalizm. Pojawiają się one dziś w zupełnie innej postaci niż w latach 20., 30., 40. i 50. XX wieku, ale bardzo ważne jest zadanie pytania o źródła obecnej wielokulturowości bądź transkulturowości. Szkice zamieszczone w tym tomie stwarzają szansę na przemyślenie na nowo awangardowego pragnienia przekraczania, a nawet unieważnienia granic, kwestionowania zastanych hierarchii oraz usankcjonowanych społecznie, politycznie i kulturowo podziałów. W tym kontekście pojawia się zagadnienie interferencji różnych sztuk, hybrydyzacji i multimedialności nowoczesnej kultury, stanowiących osiągnięcie rewolucyjnej i eksperymentującej awangardy. Książka uświadamia, że dzisiejsze odrodzenie sztuki zaangażowanej i lewicowej należy interpretować w kontekście sztuki pierwszych dekad ubiegłego stulecia, kiedy artyści awangardowi jednocześnie podejmowali wyzwanie politycznej aktywności sztuki rewolucyjnej i wchodzili w sojusze z ekspandującą popkulturą. Wydaje się, że książka potwierdza renesans badań nad polską awangardą, wzbogaca jego osiągnięcia o spojrzenie porównawcze, uwzględniające najbliższy nam geograficznie i politycznie kontekst, paradoksalnie mało znany dotąd polskiemu czytelnikowi, obecny w świadomości badaczy dwudziestowiecznej literatury i życia literackiego jedynie marginesowo. Tom Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy - innowacja czy naśladownictwo? Interpretacje może się zatem przyczynić do wypełniania dotkliwej luki w polskiej literaturze". Z recenzji dr. hab. Jarosława Fazana „Większość z prezentowanych w tym tomie odczytań wskazuje na tkwiącą gdzieś głęboko w nas potrzebę uhistorycznienia: myślenie o awangardzie okazuje się niemożliwe bez zrekonstruowania okoliczności, w których dochodziła ona do głosu. Bardzo ściśle wiąże się to z przeświadczeniem, że badać ją należy nie tylko jako eksperyment intelektualny, lecz - może nawet przede wszystkim - jako jedno z najważniejszych ogniw procesów modernizacyjnych. Środkowo- i wschodnioeuropejska nowoczesność jest nie do pomyślenia bez awangardy, stąd też pewnie tylko nieliczni z naszych autorów zatrzymują się przy jej ścisłym historycznym rozumieniu. Z dzisiejszej perspektywy wyraźnie bowiem widać, że najciekawsze jest zapewne takie spojrzenie, w którym miejsce awangardy zajmuje raczej awangardyzm, ona zaś sama w sobie traci jasno zarysowane granice, stając się tym samym nicią przewijającą się przez cały wiek XX. Jej istotą okazuje się migotliwość, jej tożsamość ufundowana jest na niecierpliwej zmienności - awangardowe ruchy Europy Środkowej i Wschodniej łączy bowiem nie tyle jedność programów (zawsze zresztą tak samo niemożliwa, bo nie sposób pogodzić z sobą chociażby postulatów surrealizmu i konstruktywizmu), ile fakt, że w prowincjonalnych społeczeństwach temu samemu służyły: były niewysłuchanym wołaniem o uniwersalizację, o wydobycie się spod ciężaru miejscowych tradycji, z którymi jednocześnie na ogół były bardzo blisko i intymnie powiązane. Awangarda już dawno uległa pewnemu oswojeniu - teraz uczymy się ją czytać jako jeden z wielu poważnych pomysłów na uczestnictwo we współczesności". Fragment Wstępu