Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów. Tom 1. 1377-1499

Prezentowana Czytelnikowi książka jest głĂłwną pozycją w dorobku naukowym Ludwika Kolankowskiego. Praca dzieli się na dwadzieścia rozdziałĂłw, w ktĂłrych autor omawia historię Litwy od momentu śmierci wielkiego księcia Olgierda w 1377 r. i objęcia jego schedy przez Jagiełłę po zakończenie polsko-litewskich działań przeciw Mołdawii Stefana Wielkiego w latach 1497-1499 (dwa krĂłtkie rozdziały I i II, poświęcone początkom i dziejom Litwy do 1377 r. mają charakter wprowadzający). Autor, kreśląc na ponad czterystu stronach wnikliwą analizę dziejĂłw politycznych Litwy, wykorzystał zarĂłwno dorobek wspĂłłczesnej mu historiografii, jak i edycje źrĂłdłowe i zbiory archiwalne, nie tylko polskie. Ich szczegĂłłowy wykaz znajdzie Czytelnik w przypisach, stąd nie ma potrzeby, by je w tym miejscu omawiać. Trzeba jednak zaznaczyć, że tak obfite czerpanie ze źrĂłdeł, zgodnie z klasycznymi zaleceniami historiografii, pozwoliło Ludwikowi Kolankowskiemu na napisanie dzieła o nieprzemijającej wartości, zwłaszcza w dziedzinie faktograficznej. Dyskusji mogą podlegać oceny i interpretacje autora â do ktĂłrych miał zresztą prawo, a ktĂłre są dzisiaj świadectwem myśli historycznej epoki międzywojennej. Do takich ocen zaliczyć możemy rzekome przekonanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka o âroli dziejowej i najistotniejszej solidarności Polski i Litwy, jako pozycji jednolitej w stosunku do naporu barbarzyńskiego Wschoduâ, przy czym pod pojęciem Wschodu ukrywała się Moskwa. Tym poczuciem roli dziejowej Polski i Litwy w Europie środkowo-wschodniej przepojone jest całe dzieło Ludwika Kolankowskiego â i m.in. właśnie z tego powodu nie mogło być wznawiane w czasach Polski Ludowej. Niemniej, trzeba przyznać, że autor za każdym razem stara się udowodnić â odwołując się do źrĂłdeł â iż oceny jego nie są bynajmniej bezpodstawne. Przykładem niech będzie dowartościowanie postaci Władysława Jagiełły, postponowanego przez Jana Długosza â Ludwik Kolankowski na trwale chyba zdołał wykazać bezpodstawność wielu krytycznych ocen panowania pierwszego z JagiellonĂłw. Stąd zachowują one swoją wartość rĂłwnież dzisiaj nie tylko jako zabytek historiograficzny, ale rĂłwnież jako element, pobudzający do dyskusji nad rolą państw jagiellońskich w dziejach Europy.