Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku

OD WYDAWCY

WPROWADZENIE (Ewa Chojecka)

Granice terytorialne • Uwarunkowania historyczno-polityczne • Kulturowe usytuowanie w obrębie Europy Środkowej • Syndrom totalitaryzmów XX wieku • Brak odniesienia do tradycji sarmatyzmu • Stan badań polskich i niemieckich oraz konflikty narodowe • Polityka kulturalna PRL oraz ideologizacja sztuki • Przełom lat osiemdziesiątych i nowe pytania o tożsamość regionu • Odkrywanie sztuki XIX i XX wieku

SZTUKA I KULTURA ARTYSTYCZNA WIEKÓW ŚREDNICH (Ewa Chojecka)

Uwarunkowania historyczne

Pierwsze dwa stulecia — XI i XII wiek do 1202 roku (powstanie księstwa opolskiego) • Pionierski wiek XIII – wchodzenie do Europy przez kolonizację • Złoty wiek XIV — w kręgu oddziaływania i inspiracji Pragi czeskiej • Wiek XV — epoka kryzysów, wojny husyckie, szukanie nowych dróg pomiędzy Pragą, Ołomuńcem, Budą a Krakowem • Niepokoje „jesieni średniowiecza”

Architektura i kunszt kształtowania przestrzennego

Pierwsze budowle romańskie XI i XII wieku • Trójgłos artystyczny XIII wieku — dwór książęcy, klasztor, miasto • Wyobraźnia przestrzenna w kościołach późnogotyckich: bazylika, hala, ideał dośrodkowości

Świat objawienia, upamiętnienia i zbawienia: sztuki przedstawieniowe

Rzeźba architektoniczna • Rzeźba nagrobna — Opole, Cieszyn, Racibórz • Malarstwo ścienne i jego programy • Rzeźba wolno stojąca: Madonna cieszyńska • Rzeźba i malarstwo ołtarzowe: krąg sztuki „Madonn na lwie”, „styl piękny”, późnośredniowieczne różnicowanie się dróg artystycznych • Złotnictwo

SZTUKA NOWOŻYTNA 1526—1740—1800 (Jerzy Gorzelik)

Między Rzymem a Wittenbergą i Genewą (1526—1660)

Idee reformacyjne i koegzystencja z katolicką tradycją • Nowa definicja dzieła sztuki w protestantyzmie • Trwanie form gotyckich • Szymiszów • Środowisko malarskie Cieszyna • Kościół Zbawiciela w Szydłowcu • Radykalizacja kontrreformacyjna początku XVII wieku i wojna trzydziestoletnia • Rekatolizacja. Losy Kochcickich i Bruntalskich • Spóźnione echa renesansu • Sztuka potrydencka jako narzędzie propagandy • „Święty krajobraz” • Głogówek Oppersdorffów jako „śląski Rzym” • Wczesnobarokowe założenia pałacowe w Białej Prudnickiej, Prószkowie i Żyrowej

Pod skrzydłami habsburskiego orła (1660—1740)

Habsburska polityka i potrydencka doktryna • Nowe formy kultu. Pomniki maryjne • Przekształcanie ośrodka cysterskiego w Rudach Wielkich według zasad kontrreformacyjnych • Kult św. Jana Nepomucena i św. Józefa • Michael Willmann w Jemielnicy • Krąg Matthiasa Steinla na Górnym Śląsku • Idea teatralności: bytomscy bożogrobcy • Rzeźbiarska rodzina Weissmannów • Barokowa metamorfoza architektury sakralnej • „Kościoły drogi”: Rudy Wielkie, Prudnik, Głubczyce, Jemielnica, kalwaria na Górze św. Anny • Rzeźby Johanna Melchiora Österreicha • Późnobarokowa architektura i malarstwo monumentalne: Opawica, Racibórz • Barokowe concetti • Powrót sztuki protestanckiej początku XVIII wieku. Cieszyński kościół Łaski

Powolne wygasanie baroku (1740 — około 1800)

Ostatnia faza baroku w Rudach Wielkich • Barokowe nostalgie w Głogówku • Franz Anton Sebastini (Šebesta) • Późny barok w Szonowie i Opawie • Ołtarze w formie otwartego tempietta • Malarstwo kręgu Franza Antona Maulbertscha

SZTUKA NA PRUSKIM GÓRNYM ŚLĄSKU OD POŁOWY XVIII DO POCZĄTKU XX WIEKU 1740—1763—1918

Nowe przestrzenie miejskie, ich substancja architektoniczna w kontekście wielkiej industrializacji

— Wczesna architektura przemysłowa (Irma Kozina)

Polityka pruska i kolonizacja przemysłowa • Założenie Pokoju (Carlsruhe) • Kotlarnia • Pierwsze wpływy Karla Friedricha Schinkla • Architektura przemysłowa • Hr. Wilhelm von Reden • Friedrich Wedding • Królewska Huta

— Rozwój miast przemysłowych (Irma Kozina)

Kształt przestrzenny • Kamienica • Ratusz • Willa miejska • Pszczyna — miasto rezydencjonalne • Opole, Racibórz — miasta administracyjne • Katowice i Królewska Huta — miasta na „surowym korzeniu”

— Urbanistyka i architektura drugiej połowy XIX wieku i początku XX stulecia (Barbara Szczypka-Gwiazda)

Wielki przemysł • Bytom, Gliwice, Zabrze • Osiedla górnicze i przemysłowe: Biskupice, Giszowiec, Nikiszowiec, Knurów, Rokitnica • Hans Poelzig • Radlin, Niedobczyce, Pszów

Pałace i rezydencje (Irma Kozina)

Rezydencje neoklasycystyczne • Postschinklowski nurt neogotycki • Recepcja nowożytnych form francuskich około 1870 roku • Neorenesans północnoeuropejski • Tradycja klasycystyczno-barokowa zwana stylem około 1800 roku

Architektura sakralna. Neogotycki uniformizm i nowe doświadczenia przestrzenne (Irma Kozina)

Sytuacja konfesyjna w państwie pruskim • Nasilenie budownictwa sakralnego w drugiej połowie XIX wieku • Szkoła berlińska • Karl Friedrich Schinkel • August Soller • Mecenat Tiele-Wincklerów • Szkoła kolońska • Wiedeń i Friedrich Schmidt • Julius Raschdorf i Karl Heidenreich • Ludwig Schneider • Max Hasak w Głubczycach • Neoromanizm końca XIX wieku • Johannes F. Klomp • Paul Jakisch • Neobarok Emila i Georga Zillmannów

Żelazo i marmury. Plastyka czasów historyzmu (Irma Kozina)

Odlewnia gliwicka i hr. Wilhelm von Reden • Rzeźbiarze projektanci • Theodor Kalide • August Karl Eduard Kiss • Josef Wilhelm Karl Limburg • Fontanny • Pomniki • Wieże Bismarcka

Nie tylko nazareńczycy. Malarstwo XIX wieku (Irma Kozina)

Malarstwo sakralne • Nurt nazareński • Carl Adalbert Hermann • Raphael Schall • Malarstwo historyczne i rodzajowe

SZTUKA ŚLĄSKA AUSTRIACKIEGO 1740—1918. W KRĘGU INSPIRACJI WIEDNIA I MORAW (Ewa Chojecka)

Architektura i krajobraz przemysłowy

Budowle przemysłowe Bielska, Ustronia, Karwiny i Trzyńca • Architektura inżynieryjna • Śląska Ostrawa

Epoka oświeceniowa: klasycystyczna formuła i romantyczna wyobraźnia

Hr. Hoditz w Rudolticach • Josef Kornhäusel • Rezydencje w Cieszynie i Hnojniku • Polichromie cieszyńskiego pałacu Larischów • Józefińskie kościoły ewangelickie

Rozkwit w drugiej połowie XIX wieku

Nowa formuła urbanistyczna • Rozbudowa miast • Opawa • Bielsko i Max Fabiani • Reforma administracyjna samorządów i autonomia • Wielogłos form historyzmu: styl okrągłołukowy i inspiracje włoskie • Monumentalny klasycyzm • Metamorfozy rezydencji i zamku — Raduň, Hradec nad Morawicą Lichnowskich i Bielsko Sułkowskich • Palladiańskie i neorenesansowe „świątynie sztuki”: teatr i muzeum w Opawie, teatr w Bielsku • Echa późnego baroku • Neorenesans północny i jego polityczne konotacje • Neogotyk kościołów katolickich i ewangelickich — Trzyniec, Orłowa, Bielsko, Opawa, Karniów • Styl francuski — pałac Larischów w Karwinie Solcy • Historyzująca i orientalizująca stylizacja synagog — Bielsko, Opawa, Karniów

Drogi ku nowoczesności (1900—1918)

Trwanie dawnych form historyzmu • Doświadczenia budowy ratusza w Karniowie • Debiut Leopolda Bauera i wczesny modernizm • Dzieła Bauera w Bielsku i Opawie • Josef Maria Olbrich • Instytucje secesyjnych kawiarni • Kamienica śródmiejska, willa miejska, willa podmiejska, nurt rodzimości, architektura górska • Sanatoria • Rzeźba Franza Vogla w Bielsku • Józef Mehoffer w Opawie

SZTUKA XX WIEKU. TRÓJGŁOS POLSKO-NIEMIECKO-CZESKI 1918—1939—1945

Architektura i urbanistyka autonomicznego województwa śląskiego w obrębie II Rzeczypospolitej (1921—1939) (Barbara Szczypka-Gwiazda)

Katowice: nurty historyzmu i przełom w kierunku międzynarodowego funkcjonalizmu • Forum miejskie • Rzeźby • Zamek Prezydenta w Wiśle • Letniskowa Wisła • Austriackie tradycje i nowoczesność Bielska

Urbanistyka i architektura ziem górnośląskich w obrębie Republiki Weimarskiej (1918—1933) (Barbara Szczypka Gwiazda)

Mieszkalnictwo • Karl Schabik w Gliwicach • Erich Mendelsohn • Projekty trójmiasta Bytom–Zabrze–Gliwice • Ekspresjonizm i Hans Poelzig • Max Berg • Paul Bonatz • Dominikus Böhm • Architektura Opola

Sztuka pod znakiem swastyki. W kręgu ideologii narodowego socjalizmu (1933—1945) (Irma Kozina)

Założenia ideologiczne • Polityzacja sztuki • Krematorium w Gliwicach • Góra św. Anny • Wieża w Raciborzu • Ratusz bytomski • Osiedle Wilcze Gardło • Stare Bielsko

Wiedeńska tradycja i awangarda nowoczesności na Śląsku czeskim (1918—1938) (Barbara Szczypka-Gwiazda)

Leopold Bauer w Opawie: dom towarowy Breda-Weinstein • Hala sportowa • Ekspresjonizm: teatr w Karniowie • Opawa: kubizujące formy kościoła św. Jadwigi (Leopold Bauer) i ekspresjonizm ewangelickiego kościoła na Rozwoju w Czeskim Cieszynie • Przełom w kierunku radykalnego funkcjonalizmu: bracia Ludomír i Čestmír Šlapetowie w Hulczynie i Opawie • Czeski Cieszyn

Pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Architektura sakralna na polskim i niemieckim Górnym Śląsku (1918—1939) (Barbara Szczypka-Gwiazda)

Katowice: tradycjonalizm katedry oraz nowoczesność kościołów Garnizonowego i na Zawodziu • Kościoły w Murckach, Chorzowie, Wójtowej Wsi, Opolu (Arthur Kickton), Zabrzu (Dominikus Böhm), Gliwicach (Karol Mayr), Zdzieszowicach, Branicach

Sztuki przedstawieniowe dwudziestolecia międzywojennego — malarstwo, grafika, plakat, rzeźba. Swojski regionalizm i echa wielkiej sztuki (Barbara Szczypka-Gwiazda)

Polski i niemiecki plakat plebiscytowy 1921 roku • Środowisko katowickie: Józef Kidoń, Stanisław Ligoń, Paweł Steller, Stanisław Witkiewicz–Witkacy • Regionalizm Jana Wałacha, Ludwika Konarzewskiego • Związek Artystów Plastyków • Rzeźba Stanisława Szukalskiego • Rafał Malczewski • Bronisław Linke • Środowisko bielskie: Julian Fałat, Jakub Glasner, Franciszek Zitzmann, Bertold Oczko, Adam Bunsch • Künstlerbund Obeschlesien • Hasła rodzimości i „Neue Sachlichkeit”

SZTUKA XX WIEKU 1945—2000

Przerwana tradycja — architektura, urbanistyka (Irma Kozina)

Trwanie przedwojennego funkcjonalizmu (1945 — około 1950) • Cezura 1950 roku i socrealizm • Ideologizacja sztuki • Nowy historyzm • Odbudowa Raciborza i Gliwic

Nowe Tychy (1950—2000) (Ewa Chojecka)

Poligon socrealizmu i schyłku funkcjonalizmu • Architektura alternatywna budowli kościelnych

Obok tyskiego eksperymentu (Irma Kozina)

Jastrzębie • Jaszowiec • Ustroń • Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku • Przebudowa Katowic • Bielsko–Biała • Kościół w Drogomyślu • Katowickie osiedle Tysiąclecia

Czas wielkich przemian (1980—2000) (Irma Kozina)

Postmodernizm • Czerwionka Leszczyny • Ośrodek Politechniki Śląskiej • Katowicki plac Rady Europy i Biblioteka Śląska • Przemiany w architekturze Opola

Malarstwo, grafika, rzeźba (Barbara Szczypka-Gwiazda)

Józef Mroszczak i II Wydział Grafiki krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach • Środowisko opolskie • Grupa ST-53 • Grupa Zabrze–56 • Grupa Arkat • Pejzaż śląski • Leon Dołżycki • Rafał Pomorski • Jacek Rykała • Jerzy Duda Gracz • Nurty surrealizmu • Grupa Oneiron • Maciej Bieniasz • Śląska szkoła graficzna • Rzeźba pomnikowa — jej treści propagandowe i forma plastyczna

ZAKOŃCZENIE (Ewa Chojecka)

POSŁOWIE (Ewa Chojecka)

Dzieje Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Śląskiego 1978—2002

ANEKSY

Bibliografia
Słownik terminów
Indeks osób
Indeks miejscowości
Spis ilustracji

Summary
List of ilustrations
Zusammenfassung
Abbildungsverzeichnis

Źródła ilustracji
Podziękowania