Legenda o Wielkim Inkwizytorze F.M. Dostojewskiego

Godne uwagi, że u każdego niemal twórcy odnajdujemy jedno centrum - czasami kilka, lecz zawsze niewiele - wokół którego koncentrują się wszystkie jego dzieła: te ostatnie stanowią jak gdyby próbę wyrażenia jakiejś męczącej myśli, a kiedy w końcu zostaje ona wypowiedziana, pojawia się dzieło ogrzane najwyższą miłością swojego twórcy, skąpane w niegasnącym świetle dla innych, których serce i myśl przyciąga ono do siebie z niepowstrzymaną siłą. Taki był Faust Goethego, taka była IX Symfonia Beethovena, Madonna Sykstyńska Rafaela. To najwyższe wytwory aktywności duchowej - ludzkość miłuje je i zna jako to, do czego zdolna jest w swych najlepszych momentach, które w historii świata nie zdarzają się, rzecz jasna, zbyt często, tak jak nieczęste są również chwile wyjątkowej jasności umysłu w życiu każdego człowieka. Przy jednym z takich dzieł chcemy się właśnie zatrzymać. Jednakże dzieło to przenika wyjątkowa boleść, tak jak i całą twórczość wybranego przez nas pisarza, tak jak i jego osobowość. To Legenda o Wielkim Inkwizytorze Fiodora Dostojewskiego. Jak wiadomo, stanowi ona wyłącznie epizod w ostatnim jego dziele Bracia Karamazow, ale jej związek z fabułą tej powieści jest tak słaby, że można ją rozpatrywać jako osobne dzieło. Zamiast związku zewnętrznego między powieścią i Legendą istnieje związek wewnętrzny: Legenda stanowi jak gdyby duszę całego dzieła, które w całości koncentruje się wokół niej, jak wariacje wokół swojego tematu. Kryje się w niej najdroższa myśl pisarza, bez której nie powstałaby nie tylko ta powieść, lecz także wiele innych jego dzieł nie ujrzałoby światła dziennego: w każdym razie nie znalazłyby się w nich najlepsze i najwznioślejsze fragmenty.