Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914

Przedmowa do wydania z 2011 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Zamiast przedmowy: List Józefa Czapskiego do Autora . . . . . . . . . . 13
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Dyskusyjne wizje literackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Powrót do dokumentów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Niektóre objaśnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
CZĘŚĆ PIERWSZA. Okres przedlistopadowy
Rozdział I. Dokąd się nie pójdzie i gdzie powrócić trzeba . . . . . . . . . . 39
Zbyt głośne przykłady akceptacji rozbiorów. . . . . . . . . . . . . . . 39
Tło historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Stan badań o szlachcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Rozdział II. Co począć z „herbową gołotą”? . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Skutki rozbiorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Pokusa czystki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Paweł I, Dzierżawin, Czartoryski: trzy prowizoria statusu szlachty gołoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Apogeum oficjalnej przychylności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Deklasacja gotowa już przed powstaniem listopadowym. . . . . . . . . 132
Co by było, gdyby powstanie listopadowe nie wybuchło? . . . . . . . . 145
Rozdział III. Polskie ziemiaństwo pod okiem Petersburga . . . . . . . . . . 153
Od sejmików do pierwszych zgromadzeń szlacheckich . . . . . . . . . 154
Prawo wyborcze z roku 1805 i dialog pozorowany . . . . . . . . . . . 163
Reakcja antyfrancuska i fala konfiskat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Na Podolu – rygor, na Wołyniu – wielkoduszność: problemy integracji w roku 1815 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Bardzo podejrzana polska policja na wsi. . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Resztki autonomii szlacheckiej w przededniu 1830 roku . . . . . . . . 202
Rozdział IV. Klejnot albo/i wykształcenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Naród szlachecki, tożsamość polska, poddaństwo rosyjskie . . . . . . . 218
Szkoły na Ukrainie i szlachecki paternalizm . . . . . . . . . . . . . . . 231
Szkoły szlacheckie: otwarcie czy impas? . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

CZĘŚĆ DRUGA. Okres międzypowstaniowy
Rozdział I. Poddany i jego panowie (chłopstwo ukraińskie) . . . . . . . . . 255
Długotrwała kolonizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Nowy rygor poddaństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Czegóż się spodziewać po paternalizmie? . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Zręczne wykorzystywanie wyzysku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Jak ulżyć doli chłopa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Odciąć chłopów od Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Prawo o Inwentarzach i jego zastosowanie . . . . . . . . . . . . . . . 281
Smutny koniec panowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 K
to korzysta z liberalizmu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Rozdział II. Pułapka na szlachtę (szlachta zdeklasowana) . . . . . . . . . . 305
Kozły ofiarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Wszystkich na Kaukaz! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Jak się ich pozbyć? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Precz z solidarnością szlachecką! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Maszyna do mielenia szlachty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Śmierć społeczno-kulturalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Rozdział III. Kompromis czy kompromitacja? („samorząd szlachecki”) . . . 345
Rola zgromadzeń szlacheckich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Agenci rusyfikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Prawo rosyjskie i prawo wyjątkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Butni w powiatach, posłuszni Rosjanom. . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Ostatnie złudzenia samorządu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Rozdział IV. Raj zagrożony (szlachta ziemiańska) . . . . . . . . . . . . . . 377
Rozkosze bezruchu (magnaci i drobni właściciele ziemscy) . . . . . . . 378
Terror kulturowy (szkoły i prasa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Terror religijny (katolicy rzymscy i greccy wobec prawosławia) . . . . . 410
Terror polityczny (represje po roku 1831 i po „spisku” Konarskiego) . . 425
Próby asymilacji (werbunek bogatej szlachty do służby carskiej). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
Szlachta ziemiańska w przededniu 1863 roku . . . . . . . . . . . . . . 452
Podsumowanie części drugiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

CZĘŚĆ TRZECIA. Okres postyczniowy
Lista generałów-gubernatorów kijowskich 1863–1914 . . . . . . . . . 466
Rozdział I. Rosyjsko-polski antagonizm ziemski. . . . . . . . . . . . . . . 467
Czasy ślepej nienawiści 1863–1865 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
Wściekłość rozsądkiem łagodzona: 1865–1875 . . . . . . . . . . . . . 476
Rosyjskie obsesje i polski opór 1875–1888 . . . . . . . . . . . . . . . 488
Bilans wywłaszczeń w końcu stulecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
Rozdział II. Polsko-ukraiński antagonizm ziemski . . . . . . . . . . . . . . 517
Między negacją i protekcją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
Dramat parcelacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
„Głód ziemi” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538
Lata dziewięćdziesiąte: wzmocniona blokada . . . . . . . . . . . . . . 550
Od chłopskich buntów do rewolucji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560
Rozdział III. Walka ziemiaństwa ze szlachtą zdeklasowaną . . . . . . . . . 571
Brakujące ogniwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571
Likwidacja kategorii jednodworców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Ziemia jako kapitał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
Jak ujarzmić zbuntowaną szlachtę? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
Dwuznaczne prawo z 1886 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
Smutny los opuszczonej szlachty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
Rok 1905 albo fałszywe nawrócenie ziemian . . . . . . . . . . . . . . 632
Zapomniana szlachta miejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641
Rozdział IV. Polacy i przemiany gospodarczo-społeczne. . . . . . . . . . . 647
Nowe fortuny ziemiaństwa polskiego na Ukrainie . . . . . . . . . . . . 647
Nowe środki transportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647
Uprawa zbóż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650
Gorzelnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655
Cukrownie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657
Przemysł drzewny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664
Kumulacja kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 666
Nowe społeczeństwo polskie na Ukrainie i jego satelici . . . . . . . . . 668
Ziemiański prestiż i życie publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668
Inteligencja i oficjaliści. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679
Robotnicy sezonowi, koloniści i Żydzi. . . . . . . . . . . . . . . . . . 692
Podsumowanie części trzeciej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
Резюме . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 727

INDEKSY
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751
Indeks nazw geograficznych i administracyjnych . . . . . . . . . . . . . . 777