Wiek XIX

 Książka ta jest próbą przedstawienia głównych przyczyn przemian politycznych, jakie nastąpiły między rokiem 1814 i 1914. Wydaje mi się, że przyczyn tych doszukiwać się należy w zmianach techniczno-gospodarczych, w teoriach politycznych oraz w działalności wybitnych jednostek. Nie sądzę, aby którykolwiek z tych typów przy-czyn można było pominąć lub sprowadzić całkowicie do typów pozostałych. Technika nie uległaby takim zmia-nom, jakie w rzeczywistości nastąpiły, bez pomocy szeregu wybitnych wynalazców. Przyjęcie ideologii narodo-wej i demokratycznej przez znaczną część klasy panującej wywarło potężny wpływ na bieg wypadków i nie miało źródeł wyłącznie gospodarczych. Reżim wolnej konkurencji, popierany gorąco przez radykałów angiel-skich i amerykańskich jako główny bodziec postępu, był z pewnością propagowany głównie ze względów go-spodarczych, ale niewątpliwie miał też widoczny związek z protestantyzmem. Chociaż więc w technice gospo-darstwa szukać należy najważniejszej przyczyny przemian XIX wieku, nie była to jednak przyczyna jedyna; w szczególności nie tłumaczy ona podziału na wyraźnie wyodrębniające się narody.
 Rola jednostek w historii, wyolbrzymiona przez Carlyle’a i przeceniana jeszcze dziś przez jego reakcyjnych zwolenników, jest z drugiej strony niedoceniana przez innych, którzy znów wierzą, że sami odkryli wszystkie prawa przemian społecznych. Sądzę, że gdyby Bismarck umarł w dzieciństwie, historia Europy w ciągu ostat-nich 70 lat potoczyłaby się pod wieloma względami inaczej. W mniejszym stopniu to samo dałoby się powie-dzieć o wielu wybitnych ludziach XIX wieku.
 Nie możemy także pomijać znaczenia tak zwanego przypadku – to znaczy pewnych pospolitych zdarzeń, które, jak się okazało, były brzemienne w wielkie skutki. Poważne przyczyny uczyniły Wielką Wojnę prawdopodobną, lecz nie nieuniknioną; aż do ostatniej chwili mogły ją jeszcze odsunąć drobne wydarzenia, które nie nastąpiły – choć wszystko, co wiemy, wskazuje, że nie były bynajmniej niemożliwe; a gdyby wybuch wojny został odsunię-ty, siły działające na rzecz pokoju mogły tymczasem uzyskać przewagę.
 Historia, krótko mówiąc, nie jest jeszcze nauką – i tylko przy pomocy przemilczeń i fałszów można ją do nauki upodobnić.
 Możemy jednak próbować zbadać, jakie były skutki przyczyn poważnych; nie popełniamy jeszcze tym samym zbytniego upraszczania sytuacji, jeśli tylko pamiętamy, że działały także przyczyny innego typu. Zadaniem tej książki jest właśnie przedstawić walkę i wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch głównych momentów prze-mian XIX wieku: wspólnej liberałom i radykałom wiary w wolność oraz wynikającej z techniki przemysłowej i postępów nauki organizacji.
 W ciągu całej pracy nad tą książką brał w niej udział mój współpracownik, Peter Spence: należy do niego połowa poszukiwań źródłowych, znaczna część opracowania planu książki i niewielkie części samego tekstu, poza niezliczonymi uwagami, jakimi dzielił się ze mną.