12 opowieści żydowskich

Rozmówcami byli polscy Żydzi, którzy przeżyli Zagładę w Polsce lub na Wschodzie i po wojnie - rozproszeni, najczęściej poukrywani, niewidoczni dla innych - pozostali tutaj. (Z różnych powodów). Żydowski świat powojenny niczym już nie przypominał tutejszego życia żydowskiego sprzed wojny. A zatem te dwanaście opowieści to wybór podobnie niepełny, jak niepełny jest cały zbiór. To jedynie próba zapisu poszczególnych losów. A one, nawet w liczbie dwustu, nie ułożą się nigdy w zapis całościowy. Zbyt wiele w nich braków, zbyt wiele przemilczeń, niedopowiedzeń i zapomnień.

Ze wstępu

„Ob­ra­zy za­mro­żo­ne wsło­wach. Lu­dzie widma ihi­sto­rie nie­ist­nie­ją­ce. Pa­mięć tych, któ­rzy opo­wia­da­ją, jest dla nich ijest dla nas. Im bu­du­je skom­pli­ko­wa­ną toż­sa­mość, nas łączy znimi. Te pol­skie opo­wie­ści ży­dow­skie są cią­gle jak opo­wie­ści afry­kań­skie: inne, obce, nie nasze. Przy­swa­ja­my je po­wo­li, wma­łych ka­wał­kach. Ichoć nie staną się już nigdy na­szy­mi opo­wie­ścia­mi, to może jako te cudze będą bar­dziej bli­skie, mniej inne imniej obce."

Tytuły tego typu mają ogromną wartość, ale gdy już się ich kilka przeczyta, to z czasami szuka się tych, które mają więcej detali lub tych, które mówią o obszarze historii, jakiego jeszcze się nie poznało. Dlatego „12 Opowieści Żydowskich" to dobra pozycja na początku poznawania losów Żydów w czasach około drugiej wojny światowej. Ludzie u Hanki Grupińskiej skupiają się na ogóle, nie detalach, ale pięknie kreślą opowieści codziennego życia. Szczególnie tego przed wybuchem wojny. Mówią o bliskich, swoim dzieciństwie i dorastaniu, ale też zaznaczają ból lat wojennych, które wywróciły ich świat do góry nogami. A jednak całość nie przygniata. Skupia się na wsiach, miasteczkach i miastach, gdzie życie toczy się powoli do przodu. Rodziny spotykamy tutaj różne — od tych biednych po te zamożne, od religijnych do ateistycznych; ale mają ze sobą wiele wspólnego. Tworzy to obraz dużej społeczności żydowskiej przed wybuchem wojny i obraz ten poznać warto. Nie kwestionuję, jak zwykle przy tytułach t...

Czy trzeba coś dodawać?
Każda opowiedziana historia mogłaby stać się kanwą obszernej powieści o zwyczajnym człowieku i wielkiej historii, o szczęściach codziennych i szczęściach niezwykłych, które niektórzy nazywają fatum, a inni niewiarygodnym zbiegiem okoliczności. To przecież nic zwykłego – ludzie, którzy kiedyś tu mieszkali i ludzie, którzy zniknęli. Jeśli została po nich pamięć – nich trwa w nas jak najdłużej, w innym wypadku zastanawiam się, jakże ubodzy się staniemy.
Tu nie trzeba krzykliwych okładek – wystarczy samotne drzewo rzucające cień na szarą, zwykłą ziemię. Prosta okładkowa grafika ma tyle znaczeń, ile prawd wypowiedzą rozmówcy autorki. Bo Hanka Grupińska im oddaje głos, wsłuchuje się w materializujące się tekstem wspomnienia, nie poprawia, nie ocenia, przytacza słowa wprost, często niegramatyczne, koślawe ale wciąż naturalne i – ponownie – zupełnie zwyczajne.
Dzięki dwunastu opowieściom (dwunastu apostołom?) krążymy po przedwojennej Polsce od jednej granicy po drugą, oglądamy zaginione światy, zupełnie odrębne od siebie, a jednak podobne w ponurej przyszłości, która je dotknęła.
W opowieściach nie ma wielkich czynów i wielkiej polityki. Nie takim bohaterom przecież stawia się pomniki; nikt do miana bohatera tu nie aspiruje. Jest zwyczajne życie, zwyczajna miłość, codzienna praca i powszedni dzień. O tym też warto czytać.
Nie trzeba tu wielkich słów, próżno strzępić język. Najprostsza opowieść obroni się sama.