Od pucybuta po uniwersa warte miliony, czyli historia fantastyki

Zanim przejdziemy dalej, warto wyjaśnić, jak rozumiem słowo „fantastyka”. Jest to bowiem słowo trudne i nie dające się łatwo zdefiniować. Właściwie każdy badacz i każdy fan inaczej określiłby fantastykę i inne książki by do niej zaliczył. Nie marnując więc czasu na jałowe dyskusje dotyczące wyższości jednej definicji nad drugą powiem tylko, że w trakcie pisania tego tekstu nie kierowałem się żadną definicją, ale własnym instynktem. Jeżeli coś uznałem za fantastykę, to nią było. W ten sposób fantastyką są wszystkie opowieści o magii i mieczu, całość literatury science-fiction, całkiem spora część horrorów i wszystko to, co znajduje się gdzieś pomiędzy i nie daje się łatwo wepchnąć w określone ramy.

Zaznaczam przy tym, że cały czas mowa będzie o fantastyce współczesnej. Próby ustalenia pierwszej książki fantastycznej, pierwszego autora i tym podobnych rzeczy napotykają na podobne problemy, co próba ustalenia definicji. Wspomnę o tym za chwilę głównie z kronikarskiego obowiązku.

Szukanie początków fantastyki jest trudne i prawdopodobnie niewykonalne. Wszystko zależy bowiem od definicji fantastyki, którą mielibyśmy ochotę przyjąć. Zgłębiając temat, daje się jednak zauważyć kilka nurtów, które zdobyły sobie jakąś popularność.

Pierwszym jest szukanie początków fantastyki w czasach antycznych – wśród mitów i legend. Drugim – w romansach rycerskich i powieściach „podróżniczych” tego okresu. Pisane były bowiem w sposób, który zakładał, że odbiorca zorientuje się w fikcyjności historii i nie we wszystko uwierzy. Tak było z poszukiwaniem świętego Graala i ze wszystkimi spotkanymi w różnych zakątkach świata smokami, jednorożcami i temu podobnymi monstrami.

Część osób woli jednak widzieć fantastykę jako gatunek, który jest naturalnym rozwinięciem ciągu mity-legendy-bajki. Głośno zrobiło się jakiś czas temu o Kindze Dunin, która prezentowała taki właśnie pogląd. Stało się tak dlatego, że autorka recenzji „Piątej Pory Roku” nie mogła pogodzić się z faktem, że książka może być powieścią fantasy i dobrą książką jednocześnie[1].

Najwięcej zwolenników zyskał sobie jednak pogląd przedstawiony na anglojęzycznej Wikipedii[2]. Postuluje on, że nowoczesna fantastyka zaczyna się wtedy, kiedy:

Ogranicza to dość mocno ramy czasowe powstawania fantastyki, zostawiając jednak badaczom dostatecznie duże pole do popisu w dochodzeniu, który tekst był pierwszy.

Dużo ciekawszym i praktyczniejszym sposobem mówienia o fantastyce jest definiowanie jej przez znane nazwiska i wydarzenia. To one bowiem pozwalają nam ustalić, kto fantastykę w danym momencie pisze i dla kogo.

Historia fantastyki zaczyna się więc jak klasyczna historia od pucybuta do milionera. Fantastyka zaczyna bowiem jak brzydkie kaczątko – pisana jako opowiadania do magazynów z kiczowatymi okładkami. To jednak w takich gazetach swoje kariery zaczynali Howard, Leiber i Bradbury. Dwaj pierwsi byli pionierami opowieści w stylu magia i miecz podczas gdy Bradbury pisał kroniki marsjańskie.

Potem zaś brzydkie kaczątko przemieniło się w całkiem przyjemnego łabędzia. J.R.R. Tolkien wydał „Władcę Pierścieni” w roku 1954 w Wielkiej Brytanii i 1955 w Stanach. Jak wszyscy wiemy, powieść okazała się ogromnym sukcesem. Sprzedała się w ponad trzech milionach egzemplarzy, a sam autor wskazywany jest jako twórca zupełnie nowego rodzaju fantastyki – fantastyki wysokiej.

Wydawcy, jak to wydawcy, chcieli mieć takich łabędzi więcej. Fantastyka powoli przeniosła się więc z kiczowatych pulpowych magazynów do książek i zaczęła być traktowana z szacunkiem, jaki niósł jej zarobkowy potencjał. Na fali sukcesu „Władcy” wydarzyły się dwie istotne rzeczy. Po pierwsze, wznowiono całą masę wcześniejszych tekstów z magazynów, dając im szansę na dotarcie do szerszej publiczności. Po drugie, świat fantastyki nawiedziła plaga bezmyślnych naśladowców Tolkiena, z którymi nie udało nam się uporać do dziś.

Wyjście z magazynów stanowiło jednak wtedy największy sukces – fantastyka przestała być kojarzona wyłącznie z powieściami dla dzieci i młodzieży, a zaczęła być traktowana całkiem serio. Z perspektywy czasu wiemy też, że wydawcom ten ruch się opłacił. Nie od razu, ale wiele z później wydanych serii okazało się spektakularnymi sukcesami: „Miecz Shannary”, „Koło Czasu”, „Opowieści z Narnii”, „Kroniki Czarnej Kompanii”, „Xanth” – żeby wymienić tylko największe.




Obecnie fantastyka odbierana jest już inaczej, niż miało to miejsce kilkadziesiąt lat temu. Normalnie uznałbym to stwierdzenie za zbyt oczywiste. Czuje się jednak usprawiedliwiony, używając go, bo wciąż istnieje spore grono ludzi traktujących fantastykę po macoszemu i próbujących ze wszystkich sił udawać, że ten gatunek nie istnieje. A kiedy już muszą przyznać, że jednak owszem, występuje w literaturze, to starają się umniejszyć jego znaczenie.

Przodują w tym, ku mojemu wielkiemu smutkowi, różnoracy krytycy literaccy i ludzie aspirujący do miana kuratorów kultury. To oni z wielkim zaangażowaniem i ogromną kreatywnością unikają takich słów jak „fantastyka” zastępując je innymi pojęciami np. „realizm magiczny”. Pisał o tym Marcin Zwierzchowski w swoim tekście „Kto nie lubi fantastyki”[3] oraz Anna Szumacher w artykule „Brzydkie słowo na F”[4].

To, czego literaccy krytycy jednak nie zauważają to fakt, że świat również się zmienił. „Czuję to w ziemi, czuję to w powietrzu”. W zależności od poziomu cynizmu grającego nam w duszy można śmiało wyróżnić kilka istotnych czynników, które sprawiają, że fantastyka jest z nami i z nami zostanie. Nawet jeżeli popularność, jaką się obecnie cieszy, z czasem opadnie. Z wyjątkiem pierwszego argumentu – który jest najważniejszy – cała reszta nie jest ustalona w żadnej konkretnej kolejności.

Pieniądze
Z finansowego punktu widzenia nie można zignorować fanów, którzy na swoje hobby wydają pieniądze. Szybko okazało się, że są to nie tylko dzieci i nastolatkowie z niewielkimi funduszami. Fanami fantastyki bywają również dorośli ludzie, mający stałe źródła dochodu i środki, które mogą wydać na swoje hobby. Poza tym wcale nie trzeba analityka, aby wiedzieć, że filmowy „Władca Pierścieni” okazał spektakularnym sukcesem. Podobnie jak „Harry Potter”, „Zmierzch”, „Bladerunner”, „Bladerunner 2049” czy „Opowieści z Narnii”. Zwracam waszą uwagę na to, jak odmienne od siebie są wymienione filmy (z wyjątkiem oczywiście „Bladerunnerów”).

Fandom
Fandom to, przede wszystkim na Zachodzie, unikalna właściwość środowisk skupionych wokół fantastyki. Z wyjątkiem fanów mangi i anime oraz może gier komputerowych, żadna inna społeczność nie zorganizowała się na taką skalę, na jaką zrobili to fantaści. Odrzuceni przez „poważne media głównego nurtu” zrobili swoje własne. Zakładali własne fankluby, organizowali konwenty, przyznawali tematyczne nagrody i wydawali fanziny, a potem czasopisma. Trend ten trwa do dziś. Wyjątkowo łatwo jest autorom, wydawcom, wytwórniom filmowym, czy innym chętnym uzyskać dostęp do całej masy fanów (którzy, jak już ustaliliśmy, mają pieniądze) i zapytać ich czego chcą i co oczekują.
Oczywiście jest to miecz obosieczny – fani bardzo powoli zapominają wszelkiego rodzaju zniewagi i zrobienie czegoś innego, niż obiecywano, odbija się zazwyczaj szerokim echem w społeczności.

Internet
Tworzenie i dystrybucja różnych fantastycznych materiałów nigdy dotąd nie były tak tanie. Od fanowskich filmów hostowanych za darmo na YouTube po powieści pisane dla wąskiej grupy pasjonatów specyficznego gatunku – to wszystko można teraz zrobić właściwie za darmo. Ba! Można pisać nawet nie tyle powieści, ile fanfiki opierające się na połączeniu ze sobą dwójki niekanonicznych bohaterów.

Poważniej jednak traktując temat - Internet w dużej części przyczynia się do rozkwitu fandomu. Nie trzeba już podróżować do dużych miast na małe lokalne konwenty – fanów tego co akurat nas kręci można znaleźć na Discordzie, forach, stronach czy Facebooku. Nikt nie musi wiedzieć o nas więcej, niż sami chcemy powiedzieć. Nikt też nie przerwie nam siedmiogodzinnej dyskusji na temat tego, kim jest Tom Bomadil oraz o wyższości „Malazańskiej Księgi Poległych” nad wszystkimi innymi książkami fantasy.

Uniwersa i franczyzy
Nie wiem, kiedy dokładnie do tego doszło, ale fantastyka od jakiegoś czasu swobodnie operuje terminem „uniwersum” oznaczającym zbiór różnych form opowiadania historii w danym świecie. Wiem, że definicja brzmi nieco skomplikowanie, więc podam przykład: w uniwersum Gwiezdnych Wojen, w czasach, gdy filmów było jeszcze tylko trzy lub sześć, za kanoniczne uznawało się rzeczy przedstawione w filmach ORAZ rzeczy opowiedziane w książkach. Potem kanoniczne były też historie zaprezentowane w grach komputerowych i tak dalej, i tak dalej. Świat i jego mitologia rozwijały się za pomocą różnych mediów.
Fantastyka nadaje się do tego jak żaden inny gatunek – ciężko byłoby przenieść romans albo biografię na ekran komputera, wyjątkowo trudno ekranizować poezję czy strumienie świadomości. W efekcie, na lepsze lub gorsze, jeżeli fantaści tak właśnie wybiorą, to mogą iść przez życie zanurzeni tylko w rozrywki z ukochanego przez nich gatunku.

Tak widzę historię i obecny kształt fantastyki, jako gatunku literackiego. Z niechcianego brzydkiego kaczątka przemieniła się najpierw w ładnego łabądka, a teraz w pięknego łabędzia. W następnym tekście opowiem trochę na temat przyszłości i spróbuję zgadnąć, jak dalej rozwinie się fantastyka.

Tymczasem dajcie znać w komentarzach, co sądzicie o historii. Czy zdarzyło się Wam spotkać z krzywdzącymi stereotypami? A może należycie do tych, którzy fantastyki nie trawią i unikają jak ognia?

Profesor Paskud

Źródła:

[1] https://krytykapolityczna.pl/kultura/czytaj-dalej/kinga-dunin-czyta/ojciec-ziemia-jest-na-nas-zly/
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_fantasy
[3] https://marcinzwierzchowski.pl/kto-nie-lubi-fantastyki/
[4] https://www.e-kalejdoskop.pl/literatura-a215/brzydkie-slowo-na-f-r9908#