Autor: @tsantsara ·4 minuty

2023-05-14

2 komentarze

23 Polubienia

Recenzja zawiera spoilery z książki

Eliza Orzeszkowa pisała swój artykuł czy też esej publicystyczny równo przed 150 laty w Wilnie pod rosyjskim zaborem, a przecież trudno byłoby dziś znaleźć kogoś, kto by się odważył napisać niektóre rzeczy wprost. Dlaczego? Dobre pytanie. Powiedzą o tym może same cytaty z artykułu. Powstał on najwyraźniej po jakichś antyżydowskich rozruchach ok. 1882 roku w Warszawie. Jakie uczucia obudziło to w pisarce? Ohyda, litość i żal. Odraza wobec zbrodni, oraz litość i żal wobec ofiar. Tyle, jeśli idzie o uczucia, ale myśli są inne.

Trudno. Sprawa Żydów u nas zawikłaną jest, wielostronną, zjeżoną kolcami.

Artykuł nie jest wystudiowany, to raczej zbiór luźnych uwag, - ma formę listu do przyjaciela, stąd może ta wyjątkowa szczerość: należy niejako do konwencji. Orzeszkowa zresztą uważa, że ma obowiązek i prawo zabrać głos, skoro pisała wcześniej o Żydach, a autor żeby pisać, musi wcześniej ten temat gruntownie zbadać (gdzie te czasy!). Utyskuje, że mimo stuleci sąsiedzkiego współistnienia, Polacy bardzo mało wiedzą o Żydach. W większości to tylko niepotwierdzone własnym doświadczeniem negatywne stereotypy.

Szachraj, wyzyskiwacz, fanatyk, gdy do masy ciemnych i biednych należy, pyszałek, arogant, samochwalca, gdy się wzbogaci, oto kim i jakim jest Żyd według wyobrażeń u nas powszechnie utrwalonych. (s. 6)

Pisarka pyta, skąd te stereotypy się wzięły. Czyżby tylko Żydzi mieli te wady? W większości, jak twierdzi, ich źródłem są przesądy i zabobony jeszcze ze średniowiecza. Nie twierdzi, że nie ma Żydów, którzy odpowiadają stereotypowi, lecz gdy porównać ich z innymi narodami, okaże się że są to cechy obecne we wszystkich społecznościach, są więc powszechne i ogólnoludzkie.

(...) nie idzie nam o to, by dowieść, że Żydzi w większości wypadków bywają w stosunkach interesowych nieuczciwymi, bo to rzecz jasna i której nikt nie zaprzecza. Idzie nam o dowiedzenie się, czy tylko i wyłącznie Żydzi odznaczają się ujemną cechą tą albo też może w tych samych warunkach zajęć i położenia odnaleźć ją będziemy mogli w plemionach innych? (s. 6)

Otóż nie tylko oni są tacy i tu pisarka wskazuje na chrześcijan, Polaków, zwłaszcza z warstw wyższych, którzy lekkomyślnie trwonią majątki, żyją ponad stan i nie spłacają zobowiązań - jest takich bardzo wielu. Ludzie wolnych zawodów - lekarze, prawnicy, kupcy sami wiedzą, ilekroć im nie zapłacono za pracę, nie dotrzymując słowa i kalając honor. Nieposzanowanie cudzego i własnego mienia oraz niedotrzymywanie słowa jest także nieuczciwością. Nad wyraz często chrześcijańscy kupcy bardziej dbają o sakiewkę niż o sumienie, co widać w zaniżaniu gramatury produktów i oszukiwaniu co do ilości, jakości i ceny towarów (fabrykanci stosują przekupstwo i łapownictwo wobec kupców, dając im gorszy towar i wmuszając fałszowanie go w stosunku do metki), posługując się szeregiem trików, by osłabić czujność kupującego. A za brak krytyki i opracowań na ten temat odpowiedzialna jest zasada, by nie kalać własnego gniazda wskazywaniem tych nieuczciwości wśród swoich. Dlatego - z braku danych i ich opracowania (spisy powszechne, statystyka) na temat Żydów na terenach polskich (wtedy zabór rosyjski) - Orzeszkowa posługuje się książką...Herberta Spencera (pp. chodzi o jego Social Statics wyd. w 1851), wychodząc z założenia, że w Polsce musi być podobnie. Autorka domaga się równouprawnienia Żydów, co w dawnej Polsce było już zresztą przedmiotem obrad Sejmu Czteroletniego.

Odbieranie jakichkolwiek praw zdejmuje z sumień tych, których dotyka, odpowiednie im obowiązki, węc w miarę upływania czasu czyni ich do pełnienia tych obowiążków coraz bardziej niezdatnymi. Wyłączenie spod praw skłania do ich wymijania, więc szerzy nieuczciwość, hipokryzję, podstępność. Spychanie ludzi z dróg jednych sprowadza tłoczenie się ich na drogi inne, więc nędzę fizyczną i jednostronne wyrabianie się zdolności, ze szkodą dla innych zaniedbywanych. Poniżenie wywołuje gwałtowną żądzę wywyższenia się, nie przebierającą w środkach. Wyodrębnienie, gardzenie, jakiekolwiek krzywdzenie budzi wzajemne zapoznawanie się i nienawiści, czyli najsroższe zboczenia umysłowe i moralne.(s.17)

Pod względem nieznajomości kultury żydowskiej i historii Żydów niewiele się chyba w szerokich kręgach naszego społeczeństwa od Orzeszkowej zmieniło. Może tyle, że stereotypy średniowieczne zastąpione zostały po części przez stereotypy polityczne. Autorka jest niepoprawną córką Oświecenia: wydaje jej się, że sama oświata zapewni ludziom pokój, sprawiedliwość i dobrobyt.

Wierzę, że gdy dziecinne baśnie i fantastyczne widma ustąpią miejsca prawdom i naukom wiedzy, nienawiści umilkną, odrębności znikną, niedołęstwa zamienią się w dzielność, a pogardy i złorzeczenia we wzajemny szacunek dla praw i godności człowieka.

Wierzę mocno, że tak się stanie. A jeśli ta wiara moja próżnym jest marzeniem, niech umrę naprzód, nim ją postradam!(s.23)

Przynajmniej to ostatnie życzenie jej się spełniło...

Literatura o Żydach, która wg Orzeszkowej jest warta polecenia:
Tadeusz Czacki: O Żydach i Karaitach; Ludwik Gumplowicz: O prawach Żydów w Polsce; Wacław Aleksander Maciejowski: O Żydach w Polsce, na Litwie i na Rusi; Aleksander Kraushar: Historia Żydów w Polsce (niedokończona), Smoleński: Żydzi w Polsce w wieku XVIII. Cała pozostała masa różnorakich ówczesnych pism to paszkwile (np. Żydzi i kahały) i "literatura skandaliczna" (m.in. pisma Jana Jeleńskiego).

PS.
Wydanie w formie darmowego e-booka, dostępne np. w Woblinku, jest pełne błędów, a pierwsze 10 stron powtórzono dwukrotnie i od lat najwyraźniej nikt tego nie zauważył... Edycja ta nadaje się do kosza.

Moja ocena:

Data przeczytania: 2023-05-04

× 23 Polub, jeżeli recenzja Ci się spodobała!

Gdzie kupić

Księgarnie internetowe

Sprawdzam dostępność...

Ogłoszenia

Dodaj ogłoszenie

O Żydach i kwestii żydowskiej

Eliza Orzeszkowa

6/10

Komentarze

@jatymyoni · 12 miesięcy temu

Nie rozumiem. Czytam recenzję książki Elizy Orzeszkowej, a mowa w niej o Marii Konopnickiej.

× 1

@Vernau · 12 miesięcy temu

Bardzo dobra recenzja 😊

× 1

O Żydach i kwestii żydowskiej

Eliza Orzeszkowa

6/10

Gdzie kupić

Księgarnie internetowe

Sprawdzam dostępność...

Ogłoszenia

Dodaj ogłoszenie

Pozostałe recenzje @tsantsara

Teraźniejszość - przeszłość dnia jutrzejszego

Pewnego sierpniowego dnia przed kilku laty zawitałam do miasta na północy kraju. (Przedmowa) Lubię obserwować, jak pisarze rozpoczynają książki, jak ujeżdżają swoją k...

Recenzja książki Spis paru strat

Zmazaniec-niebożę

To właśnie Wy stanowicie klientelę bibliotek. Teraz zwracam się do Was, lubieżne babcie! (...) Ta książka ma być dla Was, starsze panie, jak wczasy pod gruszą, jak dodat...

Recenzja książki Wymazane