Ile książek rocznie czyta polski więzień?

W 2012 roku świat obiegła informacja o innowacyjnym programie w brazylijskich więzieniach. Nazwano go wzniośle „Odkupienie przez czytanie”. Brazylijscy więźniowie dostali szansę na skrócenie swojego wyroku nawet o 48 dni w ciągu roku, poprzez czytanie książek. Wśród możliwych do wyboru lektur znalazły się książki filozoficzne, cenione dzieła literackie, a także podręczniki naukowe. Po przeczytaniu książki konieczne było napisanie również eseju - w sposób poprawny i merytoryczny. O tym, czy skrócenie odsiadki należy się danemu więźniowi, decydowała specjalna komisja. Projekt spotkał się z bardzo pozytywnym odzewem wśród prawników. Był on szansą na choćby minimalne odciążenie przeludnionych brazylijskich więzień, a także dawał nadzieję na skuteczną resocjalizację. Być może tacy więźniowie opuszczą zakład karny z zupełnie inną wizją świata i poczucia moralności. Czy taki projekt miałby szansę sprawdzić się w Polsce? Obawiam się, że brakowałoby motywacji ku stworzeniu go tutaj. Już dziś polscy więźniowie poprawiają statystyki czytelnictwa w kraju. Według badań przeprowadzonych przez Fundację Zmiana około 80% więźniów sięga po książkę przynajmniej raz w roku, podczas gdy ilość Polaków żyjących na wolności i czytających minimum jedną książkę rocznie to zaledwie 39%. Taka rozbieżność w wynikach robi wrażenie.




Zofia Karaszewska i Sylwia Stano przygotowując się do reportażu „Skazani na czytanie” dla „Przekroju” odwiedziły największy areszt śledczy w Europie na warszawskiej Białołęce. Postanowiły sprawdzić, jak w rzeczywistości wygląda w więzieniach dostęp do książek. W teorii każde więzienie jest wyposażone w bibliotekę. Czy rzeczywistość wygląda tak samo optymistycznie?

Biblioteki więzienne nie zawsze są wyposażone w satysfakcjonującą liczbę książek czy w budzące ciekawość tytuły. Oczywiście, idąc za przykładem Andiego z „Skazani na Shawshank”, można walczyć o poszerzenie wyposażenia bibliotecznych półek. Zamówienia książek można wykonywać raz na dwa tygodnie, ale niestety, można je realizować wyłącznie na podstawie udostępnionej listy tytułów. Pierwszą z problematycznych kwestii jest to, że daje to bardzo ograniczone możliwości wyboru. Po drugie, nie zawsze można wywnioskować, o czym będzie książka, znając wyłącznie jej tytuł. Nie trudno w takim przypadku o rozczarowanie jej treścią.

Skoro zamówienia książek nie są sprawnie realizowane, można by oczekiwać, że stałe wyposażenie bibliotek więziennych będzie, chociaż w najmniejszym stopniu, zadowalające. Prawda jest zgoła inna. Więzienne biblioteki są wyposażone przez tzw. „spadki” z bibliotek publicznych. Są tu wysyłane książki stare, zniszczone lub takie, które nikogo nie interesowały. W efekcie około 80% całego wyposażenia więziennych bibliotek stanowi literatura tzw. kobieca. Jest to o tyle kuriozalne, że w polskich więzieniach tylko około 3% wszystkich osadzonych stanowią kobiety. Co więcej, książki, które już dotrą do więziennej biblioteki, nie zawsze do niej wracają lub pojawiają się w znacznie gorszym stanie. Niektórzy więźniowie używają ich kartek jako darmowych bibułek do zwijania tytoniu lub jako podparcie dla chwiejącej się nogi łóżka. Jak mówił jeden z więźniów w reportażu „Skazani na czytanie”, najbardziej w więziennych bibliotekach brakuje nowości. W paczkach z publicznych bibliotek raczej się takich nie znajdzie, najlepszym wsparciem w tym przypadku okazują się prywatni darczyńcy lub stowarzyszenia.

W więziennych bibliotekach często pracują sami skazani, których nadzorują wychowawcy. Jest to praca nieodpłatna, lecz dla wielu skazanych okazuje się atrakcyjna. Co ciekawe, nie tak łatwo uzyskać stanowisko bibliotekarza. Skazany, który może zostać bibliotekarzem, powinien wykazać się nie tylko poprawnym zachowaniem, ale również szeroką wiedzą na temat literatury. Z kolei zadaniem wychowawców w bibliotekach jest organizacja różnego typu animacji czasu. Odbywają się tu spotkania z interesującymi ludźmi, występy teatralne, spotkania tematyczne, turnieje szachowe, koncerty, warsztaty plastyczne i tym podobne wydarzenia. Według badań polskiego więziennictwa rocznie bierze w nich udział około tysiąca więźniów.

Jak zdobyć upragniony tytuł, skoro brakuje go w bibliotece? Wydawałoby się, że najprostszym rozwiązaniem będzie otrzymanie książki w ramach paczki od najbliższej rodziny. W rzeczywistości jednak znacznie prościej można dostać w takiej paczce telewizor niż książkę. Dlaczego? Książka to prosty sposób na przekazanie zaszyfrowanej wiadomości. Co jest szczególnie ryzykowne w przypadku osób, które wciąż przebywają w areszcie śledczym. Taką paczkę można jednak wyprosić w specjalnym podaniu do dyrekcji. Wówczas można dostać niemal każdy tytuł, pod warunkiem, że książka nie będzie zawierać treści pornograficznych.

Książkę można znaleźć niemal w każdej celi więziennej. Dobre tytuły, które zostaną rozsławione pocztą pantoflową, potrafią przechodzić z celi do celi. Jednak i to wcale nie jest takie proste. Oficjalnie więźniowie nie mogą tego robić. Przekazanie książki następuje zazwyczaj na spacerniaku po wcześniejszym szczelnym ukryciu książki pod kurtką.

Największą szansą na poprawienie zasobów więziennych bibliotek są zorganizowane akcje różnych stowarzyszeń, zgrupowań. Na przykład dużym wsparciem dla aresztu śledczego na warszawskiej Białołęce są kibice Legii Warszawa. Wśród osadzonych jest wielu kibiców tego klubu i mogą oni liczyć na silne wsparcie innych fanów piłki nożnej. Do dużej poprawy zasobów więziennych bibliotek przyczyniła się warszawska Fundacja „Zmiana”, którą prowadzi Maria Dąbrowska-Majewska. Od 2013 roku fundacja prowadzi akcję „Książki w pudle”, która polega na społecznych zbiórkach książek dla polskich więzień. Według oficjalnych danych, dzięki tej akcji udało się przekazać łącznie ponad 300 tysięcy książek do zakładów karnych w Polsce.

Czy mimo tych wszystkich przeszkód, czytelnictwo w polskich więzieniach, ma się dobrze? Można się pokusić nawet o stwierdzenie, że ma się bardzo dobrze. Na zlecenie Fundacji „Zmiana” wśród więźniów została przeprowadzona ankieta badająca poziom czytelnictwa wśród osadzonych. Autorka badania, Katarzyna Lipińska udostępniła wyniki raportu o czytelnictwie w polskich zakładach karnych w formie krótkiej publikacji „Książki nie dzielą”. Dane, o których mowa w raporcie, zdecydowanie odbiegają od dotychczasowych informacji w tym temacie. Wcześniej poziom czytelnictwa badano przede wszystkim na podstawie kart czytelników założonych w więziennej bibliotece. Jak jednak wiadomo, więźniowie chętniej pozyskują książki od innych osadzonych lub otrzymują je w paczkach od bliskich.

W badaniu „Książki nie dzielą” okazało się, że zdecydowana większość więźniów, bo aż 71%, czyta książki częściej niż przed pobytem w więzieniu. Co więcej, aż 62% osób badanych zadeklarowało, że czyta przynajmniej raz w miesiącu, z czego 42% czyta niemal codziennie. Badanie wykazało również, że więźniowie szczególnie cenią sobie książki oparte na faktach i to ich najbardziej im brakuje w więziennych bibliotekach. Z przeprowadzonej ankiety wynika także, że więźniowie, którzy deklarowali częste czytanie książek, obudzili w sobie również zainteresowanie różnego typu wydarzeniami kulturalnymi, spotkaniami z pisarzami, warsztatami plastycznymi czy też spotkaniami tematycznymi.