Jak zostać duchem (według Adama Mickiewicza)?

Romantyzm w Polsce zaczął się w 1822 roku (choć niektóre źródła przychylają się do daty 1795). Wtedy to światło dzienne ujrzało dzieło Adama Mickiewicza „Ballady i romanse”. W tym tomiku nie brakuje zjaw i upiorów, których nazwy i pochodzenie wyjaśniał sam autor w przypisach. Śmiało też, a czasem wręcz żartobliwie wypowiadał się o ludowych przesądach, piętnował bluźnierstwa i z wielkim dystansem podchodził do ludowej cudowności (J. Kleiner, „Mickiewicz” T. 1).

Problem w odczytaniu „Ballad i romansów” pojawia się wtedy, kiedy czytelnik sam musi wyznaczyć granicę i zastanowić się, gdzie kończy się „zabawa” w cudowność pseudoludową, a gdzie folklor tworzy tajemnicę, którą ciężko ogarnąć posiadaną wiedzą (Zofia Stefanowska, „Duch-powrotnik u Mickiewicza„).



Chochoły. Stanisław Wyspiański.

„To lubię” to opowieść o Maryli – ukochanej poety. Kobieta ta okazała się być zimną i nieczułą, bo „choć jej kto kocham mówił po sto razy, /Nie rzekła nawet lubię”. Bohater wspomina nieliczne chwile szczęścia. Zakochany młodzieniec opowiadał Maryli straszne historie z zaświatów i to dokładnie odtwarza w wierszu poeta – stara cerkiew, spróchniała dzwonnica, cmentarz… I nagle o północy dzwony same zaczynają dzwonić, a drzwi otwierają się, a w tle słychać dziwne dźwięki. Nagle mogiły zmarłych poruszają się i „trup po drodze bez głowy się toczy, /To znowu głowa bez ciała”. W tej przerażającej scenerii ukazała się także dziewczyna – pokutująca grzesznica. Na imię jej był Maryla. Opowiedziała ona jak dawniej gardziła wszystkimi zalotnikami i nie szanowała uczuć mężczyzn. Doprowadziła także nawet do samobójczej śmierci Józia, który później jako upiór nawiedzał dom Maryli. No ale wraz z nadejściem świtu wszystko znika. Poetyka grozy staje się trochę poetyką żartu. Mickiewicz na tle przerażającej scenerii maskuje żartobliwość z przesądów. Czy zatem autor chciał Marylę poderwać na śmieszno-straszną opowiastkę? Ciekawie, no ciekawie. Ale jeśli marzy Wam się zostanie zjawą to śmiało można zastosować się do wskazówek tutaj podanych. Z perspektywy Maryli kobiety mają łatwiej. Józiem ogólnie zostać nie polecam.

„Świteź” to ballada swobodnie nawiązująca do ludowych legend o tajemniczym jeziorze i historii Tuchanowicz. Opisane piękno przyrody utrzymane jest w atmosferze grozy i tajemnicy. Pozornie spokojna i przyjazna natura pokazuje swoje drugie oblicze. Autor opowiada losy pana na Płużynach, który oddając się w bożą opiekę, postanawia zbadać jezioro. I tu Mickiewicz snuje opowieść o wyłowionej z wody kobiecie-duchu. Opowiada ona zebranym historię miejscowości, kiedy to ruskie wojska napadły na pozostające tam kobiety, dzieci i starców. Mężczyźni w tym czasie ratowali Nowogród. Zrozpaczona księżniczka prosiła Boga o śmierć, a tan zmienił wszystkich mieszkańców w kwiaty. Najeźdźcy, gdy zaczęli je zrywać, pomarli. Tuhan został zalany wodą. Swoją drogą panienka miała więcej szczęścia niż pozostali mieszkańcy.

„Świtezianka” opowiada losy dwojga zakochanych w sobie młodych ludzi. Spotykają się oni nad brzegiem jeziora Świteź. Młody strzelec obiecywał dziewczynie wierność, składał jej miłosne przysięgi i klął się na wszystkie świętości, że słowa dotrzyma. Nawet chciał z dziewczyną zamieszkać, mimo że niewiele o niej wiedział. Ale panna była sprytniejsza od niego. W rzeczywistości była nimfą wodą i pod tą postacią zaczęła później kusić strzelca. I młodzieniec w końcu ulega pięknej nieznajomej. Dopiero gdy rzucił się w wodę, rozpoznał ukochaną. Oczywiście zostaje skazany na wieczne potępienie za te igraszki – dusza jego zaklęta w modrzew ma jęczeć na wieki za utraconym szczęściem. Przyznajcie się, kto w szkole uczył się tego na pamięć?

„Rybka” nazywana przez krytyków „naiwnie tragiczną” i „wyraźnie nieudaną” zaczyna się od samobójstwa bohaterki. Dziewczyna z ludu, zdradzona kochanka zostaje uwiedziona i porzucona. Nie widząc żadnych perspektyw na dalsze życie, topi się. Zostawia nowonarodzone dziecko. W tym czasie na dworze trwa wesele jej kochanka. Krysia, bo tak na imię ma bohaterka, wiedzie podwodny żywot, gdzie jest jej zimno, a żwir wyjada jej oczy, żywi się muszkami i pije zimną rosę. Słyszy także płacz swojego dziecka i sługę, który jej szuka, by nakarmiła dziecko. Zatem postanawia wynurzyć się na powierzchnię i z ryby zmienić się w pół-rybę i pół-kobietę, by nakarmić dziecko. Tak po prostu. I tak każdego ranka i każdego wieczora. Pewnego razy, gdy sługa przynosi dziecko Świteziance, widzi spacerującego kochanka Krysi i jego żonę. Po chwili znikają. Pozostają jednie dwa kamienie, przypominające ciała ludzkie. Matka dziecka także więcej się nie pojawia. I tyle.

„Lilie” to historia uczuć oraz myśli mężobójczyni od chwili zabicia męża do momentu, gdy nieboszczyk wstaje z grobu i porywa ją. Ów mąż wracał z wojny ze swoimi dwoma braćmi. By szybciej spotkać się z żoną wyprzedził ich. Na tyle się to zdało, że żona go zabiła, bp w czasie ego nieobecności była niewierna. Zakopała ciało w lesie, a na grobie zasadziła lilie. Dręczyły ą wyrzuty sumienia, dlatego rozgrzeszenia postanowiła poszukać u pustelnika. Ten zaś zapewnił ją o tym, że przecież:

Ale jednak to nie było takie proste i oczywiste. Niedługo później w cerkwi między braćmi doszło do kłótni, w której uczestniczyła także wdowa. Nagle w drzwiach budynku pojawiło się widmo zamordowanego i cała kaplica z niewierną żoną i braćmi zapadła się pod ziemię, a na jej gruzach wyrosły lilie.

Skoro już wiemy, co należy uczynić, by stać się zjawą, upiorem, duchem lub innym straszydłem, to warto jeszcze dopełnić charakteryzacji i wyglądać, jak na to „cudo” przystało.

W „Balladach i romansach” Mickiewicz dbał bardziej o atmosferę grozy niż o wygląd fizyczny swoich postaci. Mało tutaj opisów straszydeł. Odpowiedź znajdziemy w późniejszym utworze poety:

I ten opis Sicińskiego jest o wiele bardziej drastyczny, wręcz wyszukany. Utwór, z którego pochodzi – „Popas w Upicie” miał być początkowo legendą, dlatego badacze dopatrują się w tym przedstawieniu postaci dystansu i spokoju w narracji, która wpływa na jeszcze większą grozę przy czytaniu tego utworu.