Opinia na temat książki Chłopki. Opowieść o naszych babkach

Kobieta wiejska otoczona jest szczególną troską ideologów katolickich. Jeszcze czysta i niewinna, nie taka jak te z miasta, które krzyczą „Chcemy całego życia, czyli prawa do seksu i do rezygnacji z macierzyństwa”. Wiejskie dziewczyny wciąż wiedzą, gdzie ich miejsce. „Kobietę wiejską bardziej jeszcze niż mężczyznę tradycja historyczna i ludowa określała jako nieautonomiczną istotę domową, której życie miało się toczyć na ślepej uliczce łączącej chałupę z parafialnym kościołem” – pisze Józef Chałasiński, wybitny socjolog, w 1934 roku.

Jur Leżeński […] cieszy się, że na wsi obok rozmaitych plag, jak pieniactwo, krwawe porachunki i kradzieże, wciąż jeszcze przestrzegane są cnoty rodzinne: skromność, pracowitość, oszczędność, pobożność. „Celują w tych cnotach zwłaszcza wieśniaczki, które mogą być wzorem matrony polskiej. Niestety, ostatnie lata emigracji wiejskiej do miast i wpływ życia miejskiego na wsi deprawują powoli wzór kobiety. Mimo to zapewne długo jeszcze, jak mawiał śp. ks. Bileczewski, niebo będzie wypełnione gosposiami wiejskimi. I długo jeszcze będą one kośćcem moralnym naszej wsi” .

Nie pomylił się Leżeński. Im bardziej gosposia wiejska cierpi z powodu zmęczenia, przemocy, samotności, nieleczonych chorób, tym bardziej szuka ulgi w religii i tym mniej się buntuje. Formatowanie katolickie programuje ją na cierpliwą, wytrwałą i ufającą, że jej ból i wysiłek zostaną nagrodzone w życiu wiecznym. Od kobiety wiejskiej wymaga się, aby była męczennicą.

Konkurencyjna wobec małżeństwa więź kobiety z Kościołem stanowi odpowiedź nie tylko na przemoc, ale także na jej samotność, zmęczenie i brak nadziei na jakąkolwiek zmianę, ponieważ podstawową cechą rodziny wiejskiej jest jej trwanie bez względu na krzywdy, jakie spotykają jej członków.

„Popyt na trumienki wzrasta. Niejedni rodzice, u których co rok to prorok – bardziej rozpaczają nad utratą zdechłej krowy bądź co bądź żywicielki niż nad śmiercią dziecka” – mówi na konferencji w Krakowie w 1934 roku doktor Justyna Budzińska-Tylicka, jedna z głównych propagatorek planowania rodziny. Jako kierowniczka pierwszej poradni świadomego macierzyństwa naraża się na ataki kręgów kościelnych i konserwatywnych. Postępowi lekarze stawiają sobie za cel uświadamiać kobiety, że mogą i powinny kontrolować urodzenia, i pokazują im najnowsze metody. Ale przeciwnicy poradni, używając wielkich liter i fałszywych argumentów, straszą, że w tego typu poradniach morduje się dzieci.

„W ostrych słowach potępił ks. Kardynał [August Hlond, prymas Polski – przyp. J.K.-F.] egoizm męża i żony, którzy dla własnej wygody i egoizmu i zaspokojenia chęci użycia stronią od potomstwa, które jest podstawą chrześcijańskiej rodziny. Przemówienie zostało przyjęte hucznymi oklaskami” – informuje gazeta „Echo” w 1933 roku, relacjonując Święto Rodziny w Poznaniu.

Rok później, również w stolicy Wielkopolski, prymas August Hlond oświadcza: „Już od najdawniejszych czasów wrogowie katolicyzmu chcąc zgnębić chrześcijaństwo postanowili przede wszystkim rozbić rodzinę i jej wpływy wychowawcze. Wszystko, co podkopuje rodzinę i jej sakramentalny charakter jest pracą zgubną, antyspołeczną i antypaństwową. My, święcąc dzień ku czci rodziny, świadczymy, że rodzina jest instytucją o pewnych wytkniętych celach i zadaniach. Głoszone obecnie tak modne «świadome macierzyństwo» uważamy jako pracę przeciwko państwu. Tłumaczenie, że świadome macierzyństwo jest drogą ku wyzwoleniu kobiety równa się dążeniu do dekadentyzmu społecznego”.

„Przyszłam na ten świat jako intruz, jako czternaste dziecko – wspomina Emilia Bujnowska z podkarpackiej wsi Głogowiec. – Matka moja miała czterdzieści sześć lat. Porodami i ciężką pracą tak była wyczerpana, że po moim urodzeniu bliżej jej było na tamten świat niż na ten. Dlatego też po moim urodzeniu zaopiekowała się mną siostra, o dziesięć lat starsza. Matka już zdrowia nie odzyskała, chociaż się leczyła. Opowiadano mi, że gdy matka chodziła w ciąży, doradzano jej, żeby ciążę przerwać. Matka moja, będąc bardzo religijną, zapytała księdza proboszcza, że lekarze doradzili jej, żeby przerwała ciążę. Proboszcz odpowiedział, że ona może umrzeć, ale ciążę donosić musi. Gdzie tu logika, trzynaście dzieci i matka może umrzeć”.

Matka robi to, co każe ksiądz: rodzi czternaste dziecko. A potem choruje i Emilia musi się nią zająć. Kiedy kończy lat czternaście, matka umiera, a ona zostaje na podupadłym gospodarstwie z siedemdziesięcioletnim ojcem”.

Wciąż umierają kobiety w połogu, bo porody przyjmują babki. Babkarstwa nie da się jednak zwalczyć mimo ostrej kampanii, ponieważ nie ma kim ich zastąpić, akuszerek dramatycznie brakuje.

„Dziś znowu w naszej okolicy zaszedł smutny wypadek: żona jednego małorolnego gospodarza, skutkiem zbyt późnej opieki lekarskiej, umarła przy porodzie. Cóż warta spóźniona pomoc lekarska? Czyż życie kobiety wiejskiej mniejszą ma wartość niż życie jakiegokolwiek zwierzęcia w gospodarstwie? Gdy zachoruje zwierzę, to telefonuje się po lekarza weterynarii i ten przyjeżdża bez uprzedniego składania pieniędzy po 15 złotych. Więc inwentarz ma zapewnioną pomoc”.

„Nie znaczy to, że żona przestaje być uległa mężowi. Mulieresviris suis sub ditaesint, św. Pawła (w liście do Efez 5.22) pozostaje nadal w mocy. Ale Kościół św. nie widzi powodu, żeby żony tę uległość musiały aż ślubować” – tłumaczy prymas.

Ślubowana czy nieślubowana, uległość kobiety powinna być jaj jej drugie imię. Życie wiejskiej kobiety naznaczone jest fatalizmem. Bardzo wcześnie dowiaduje się ona, że nie jest panią swego losu, że nie powinna za wiele oczekiwać, ponieważ została powołana na ten świat do ciężkich obowiązków, czego rzeczywiście doświadcza już jako dziecko, a małżeństwo przysparza jej kolejnych.

„Jedna z pamiętnikarek opisuje, jak w połowie lat trzydziestych zmagała się z przeciwnościami losu, by wyżywić rodzinę. Kawę słodziła sokiem z buraków, a kupno sacharyny oznaczało święto. Ponieważ dzieci miały po jednym ubraniu, trzeba było je suszyć na piecu całą noc, aby mogły je rano założyć. „A do szkoły chodziły nieraz połatane, ale czyste były, nigdy mi nauczyciele nie zwracali uwagi, że dziecko brudne. A ja się starałam, jak tylko mogłam, chociaż mi było bardzo ciężko. Ale chciałam, żeby się uczyły. Cieszyłam się nimi, kochałam ich nad życie, sama nieraz nie zjadłam, a dzieci podzieliłam jak mogłam. Ale najsampierw trza było męża napaść, bo był zły, jak głodny, a jeszcze gorszy jak nie miał co palić, tak, że ja jajka dzieciom nie dałam, a jemu na palenie musiało być”.

„Małżeństwo nie daje wolności osobistej, lecz krępuje dwie osoby wspólnymi interesami na ciężką i mozolną drogę życia – poucza Antoszka w popularnym podręczniku Przy kądzieli. – Być matką i gospodynią – to wielkie powołanie na świecie; wielkie ona obowiązki spełnia, a im są one trudniejsze, tym obfitsze plony zbiera, tym głębsze jest wewnętrzne zadowolenie, że nie darmo żyje na tym Bożym świecie. Mężczyzna ma całą gospodarkę na głowie, różne interesy do załatwienia, potrzebuje dużo obszaru do swojej działalności. Państwem kobiety jest dom i jeśli chce, w raj zamienić go może”.

Język wiejskich kobiet zdradza ich postawę wobec tych nauk. „Mąż mi nie kazał chodzić w pole” – mówią zadowolone, że z niego taki dobry chłop. „Nie wyganiał mnie w pole” – chwalą się, doceniając dobroć jego charakteru. A jeśli w dodatku chłop nie pije i nie stosuje przemocy, zbliża się do ideału.

„Dziewczyny, które zaczynają działać, muszą stać się szczególnie odporne na ataki, nie tylko ze strony Kościoła, ale też swoich kolegów z organizacji. Kiedy w 1933 roku Instytut Gospodarstwa Społecznego ogłasza konkurs na pamiętniki chłopów, setki z nich siadają do piór, żeby dać świadectwo swojej krzywdzie i biedzie. Ich relacje ścinają z nóg nawet tych, którzy znają wieś. Ale to głównie opowieść męska. Na blisko pięćset prac zaledwie siedemnaście napisały kobiety. Jedna z nich, działająca w Kole Młodzieży Wiejskiej, wyznaje: „Po chwili namysłu odzywam się do kolegów – a spróbuję tego szczęścia, może mi się uda, a jeden z kolegów powiada – gdzie tam babom zabierać się do pisania pamiętnika, dużo baby zastanawiają się nad życiem, umią tylko przy kuchni rządzić i nic więcej! Aha! Pomyślałam, przez ciebie ptaszku przemawia zazdrość i chytrość, bo jestem pewna, że zaczniesz pisać, bo nie na darmo tak oczy wytrzeszczasz i ucho nastawiasz do mówiącego kolegi, więc boisz się żebym nie napisała od ciebie lepiej. Gdy on powiedział, że baby nic nie wiedzą, tem ja większych chęci nabrałam, by postarać się że i «baby» coś umią. Między nim a mną był zawsze wyścig, a teraz a być za jego plecami – nie! – na to nie pozwoli moja ambicja”.

Autorka nie obawia się rywalizacji z mężczyznami, ma już praktykę w udowadnianiu mężczyznom, co potrafią kobiety. Większość jednak ciągle wierzy, że nie powinny się wychylać ze swoich kuchni. Odizolowane od spraw uznawanych za męskie, jak polityka czy edukacja, nie odważają się konkurować. Ten sam świat, który zapędził je do kuchni, pogardza nimi za to, że nie mają o niczym pojęcia. „Warkocz długi, rozum krótki” – słyszą od mężczyzn.

Większość z nich ukształtowana została według zasad Kościoła katolickiego, a także przez konserwatywne organizacje patronackie, jak Związek Ziemianek, dbające o to, aby ani przez minutę kobiety nie zapomniały o tym, że ich miejsce jest w domu. Tymczasem one coraz częściej chcą żyć inaczej niż ich matki.