Ogniem i mieczem, pierwsza z powieści tworzących Trylogię, przedstawia dzieje Polski w dobie powstania Chmielnickiego (1648-1654). Pisarz, starając się wzbudzić w czytelnikach patriotyczne uczucia, nadał powieści cechy antycznego i rycerskiego eposu, wprowadził baśniowość oraz wyraźny podział na bohaterów reprezentujących dobro i zło. Jednoznacznie negatywną kwalifikację moralną przypisał Sienkiewicz zbuntowanym Kozakom, przedstawionym jako żądni krwi barbarzyńcy, zaś Polaków przedstawił jako odważnych obrońców ojczyzny i prawych, przestrzegających rycerskiego kodeksu żołnierzy. W czarno-biały schemat wpisani zostali także - wbrew prawdzie historycznej - przywódcy walczących stron.