Mistrzowie ilustracji: Zdzisław Witwicki

Zawsze i wszędzie byli, są i będą jacyś najwięksi. Ci, którzy budują pomost pomiędzy rzeczywistością i fantazją, ale też między pokoleniami i różnymi kulturami. Są natchnieniem i inspiracją. Których twórczość jest drogą i celem. I którzy są dla wszystkich, nie tylko dla wybranych.
Właśnie taką postacią jest Zdzisław Witwicki.

Dla nas, dzieci, był bajkowym mistrzem, czarodziejem, panem, który przenosił w nieuchwytny i często ulotny baśniowy świat. Świat skrzatów kryjących się pod muchomorami lub drzew odmierzających czas jak zegary.
To z nim odbywałam pierwsze rowerowe wyprawy, to on zabrał mnie na przejażdżkę samochodem, to w końcu z nim popłynęłam w swój pierwszy rejs po morzach i oceanach. I zawsze pozwalał mi na zachwyt i zdziwienie tym wszystkim, co zobaczyłam.
To on prowadził za rękę wśród gąszczy traw i mchów, pokazywał świat zza pokrytej szronem szyby i szybował z ptakami. To dzięki niemu nadal odbieram rzeczywistość, choć teraz już inną, z nieskrywanym podziwem i wciąż inaczej.



Może nie znacie jego nazwiska, twarzy, ale w waszej pamięci już od najmłodszych lat schowane są jego „obrazy", które do dziś dnia kojarzą się z tamtymi cudownymi latami. Miłej podróży w krainę dzieciństwa Wam życzę, choć tym razem troszkę inną. Tym razem częściej oddaję głos mistrzowi, który dzielić się będzie z Wami swoimi wspomnieniami i przeżyciami oraz miłością do malarstwa i pracy.

Życie:

Zdzisław Witwicki urodził się 28 czerwca 1921 w Pruszkowie, ale wychował w Kole nad Wartą, które zawsze traktował jak swoje rodzinne miasto.

„Miałem szczęśliwe i radosne dzieciństwo. Wychowywałem się w Kole nad Wartą, rzeką piękną, w krajobrazie malowniczym, otoczony przyrodą wtedy nieskażoną. Czy tamte piękne lata miały jakiś wpływ na moją twórczość? Być może, choć przecież później przyszło to, co najgorsze: wojna, która zaciążyła na mojej młodości.”

„Poszedłem do fizycznej pracy na kolei. Trzeba było utrzymać mamę i młodszą siostrę, a poza tym, to mnie chroniło od wywiezienia na roboty do Niemiec.”

Młody Zbigniew niejako kontynuował wówczas rodzinną tradycję, ponieważ kolejarzami byli zarówno jego dziadek, jak i ojciec.
Już od dzieciństwa zdradzał zdolności plastyczne, które pozwoliły mu na ilustrowanie swoich lektur szkolnych, aby je nieco urozmaicić. Powstały jego własne wersje ilustracji do „Krzyżaków” czy „Ogniem i mieczem".




„Nie było komunikacji między Kutnem a Warszawą. Skorzystałem z wojskowych wagonów towarowych jadących w kierunku Warszawy i w biegu pociągu wyskoczyłem w miejscu, z którego najbliżej mogło być do Pruszkowa, gdzie mieszkała ciocia.”

„W 1946 roku otworzyła się taka możliwość, zdałem do warszawskiej ASP i wybrałem grafikę.”

„Moim modelem był rybak. Miał na sobie typowy rybacki strój, kapelusz z rondem opadającym na kark. Udał mi się ten obraz z rybakiem, bardzo był podobny, sam czułem, że nieźle mi poszło.”

Po egzaminach zamieszkał u ciotki w Pruszkowie, w starym mieszkaniu dziadków. W późniejszym okresie mieszkał już w Warszawie, m.in. na ulicy Rozbrat.
Studia ukończył na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni grafiki pod kierunkiem profesora Tadeusza Kulisiewicza. Dyplom obronił w roku 1955.



Jeszcze przed obroną, po absolutorium (1946), rozpoczął pracę w wydawnictwie „Nasza Księgarnia”. Skierował go tam kolega z akademii i współlokator, Bogdan Zieleniec. Wydawnictwo było ośrodkiem, który wyławiał talenty z Akademii Sztuk Pięknych.

„Traktowałem to jako przejściowe, tymczasowe zajęcie, bo jak każdemu po akademii marzyło mi się malowanie obrazów i wielka sztuka. Zupełnie nie wiedziałem, na czym ta praca w wydawnictwie miałaby polegać. (…) Na studiach nie mieliśmy ani pracowni, ani zajęć z ilustracji książkowej.”

„Uczyłem się tego ilustrowania głównie dzięki długoletniej pracy w charakterze redaktora artystycznego w Wydawnictwie „Nasza Księgarnia”, gdzie zaproponowano mi pracę. I znów muszę mówić o szczęściu. Gdyż było to najwspanialsze miejsce do tej nauki. Tam dzięki kontaktom z najlepszymi artystami tej specjalności mogłem się uczyć i zdobywać warsztatowe doświadczenia. Miałem też szczęście ilustrować teksty bardzo dobrych autorów, co stwarza zawsze możliwość najpełniejszej wypowiedzi plastycznej.
Czy ta nauka dała jakieś wyniki? Tego nie jestem tak bardzo pewien… Wiem tylko, że uprawianie sztuki to sens mojego życia, muszę to robić, nie wyobrażam sobie, że mógłbym robić coś innego.”




Witwicki współpracował również z Ruchem, Krajową Agencja Wydawniczą oraz Ludową Spółdzielnią Wydawniczą.

„Dostawałem maszynopisy i miałem proponować ilustratora. Oczywiście, inny redaktor proponował mnie. Tak, w pewien sposób rozdawałem łaski. Mój głos był pierwszy i ostateczny. Oczywiście, dla zachowania przyzwoitości książki dla mnie zlecał kolega.”

”Cała jej twórczość była dla mnie mistrzowska, starałem się podpatrywać i iść tą drogą. Czerpałem również od innych, poruszały mnie prace Srokowskiego.”




Jego imieniem od 2008 roku nazwane jest Miejskie Przedszkole Nr 31 w Warszawie, dla którego zaprojektował logo Małej Syrenki. Stanowi ona ważny element łączący postać ilustratora Zdzisława Witwickiego z przedszkolakami. Jako bajkowa postać przybliża dzieciom tajniki twórczości oraz zapoznaje z innymi bohaterami stworzonymi przez autora.
Specjalnie dla przedszkola Witwicki namalował cała galerię Małej Syrenki w różnych sytuacjach związanych z życiem placówki. To tu mieści się również stała ekspozycja jego prac.
Powstał nawet „Klub Przyjaciół Twórczości Zdzisława Witwickiego” z inicjatywy Rady Pedagogicznej. Działalność Klubu ma na celu stworzenie „Ośrodka Twórczości Zdzisława Witwickiego” i promowanie klasyki polskiej ilustracji wśród nauczycieli, rodziców oraz dzieci.

Jego pracownia mieściła się na ulicy Wilczej. Była ulubionym miejscem, w którym lubił znikać. Pracował w zupełnej ciszy i izolacji. Zamykał się w niej na kilka godzin i malował bez świadków. To odpowiadało mu najbardziej. Bardzo nie lubił, gdy wtrącano się w jego artystyczna wizję. Nawet rodzinie nie pokazywał swoich prac.

„Syna oczywiście interesowało, co robię, ale nie konsultowałem z nim moich pomysłów.”

„Mam piękne sny. Bardzo kolorowe. W snach cały czas maluję i to teraz musi mi wystarczyć.”

Zdzisław Witwicki to osobowość nietuzinkowa . Nie tylko wybitny ilustrator i grafik, ale też wspaniały człowiek, pełen ciepła i dobroci, znakomity gawędziarz, z którym miło się współpracowało i można było porozmawiać na wszystkie tematy. Obdarzony niezwykłym poczuciem humoru. Tak wspominają go najbliżsi przyjaciele i współpracownicy.
Artysta zmarł 11 października 2019 roku.



Twórczość:

„Miałem chyba wielkie szczęście w życiu, że mogłem pracować w dziedzinie sztuki zwanej ilustracją. I to ilustracją dla dzieci. Przez kilkadziesiąt lat robiłem to, co najbardziej robić lubiłem. Malowałem obrazki dla najwrażliwszego odbiorcy na świecie. Czy może dla artysty być coś wspanialszego?”

"Teraz łatwiej mi pisać niz malować. Ale te wiersze zna tylko moja rodzina. Czasem czytam im je na głos, bo to wiersze nie tylko dla dzieci. (...) Nie bardzo mi się podobają. Ale są moje, tak. I tylko dla mnie."

„- Ech, ten krasnal Hałabała . Cały czas pokutuje. Nawet są przedszkola jego imienia. (…)
- Tak czy inaczej powielanie tej samej bajkowej postaci w różnych sytuacjach jest wpisane w zawód ilustratora. Ale dlaczego akurat Hałabała stał się taki popularny? Nie wiem.”





„Niektórzy ilustratorzy marzą o tym, by trafić na postać, która by miała takie wzięcie, że oni sami byliby rozpoznawalni. Aa, to ten od tej postaci! Mnie się trafił Hałabała, który stał się moim znakiem rozpoznawczym. Teraz bym go inaczej namalował, ale wtedy tak właśnie potrafiłem i tak zostało.”

„To był wymóg techniki druku książki. Założenie było takie: ma być tani i łatwy druk, trzy kolory plus jeden. Czarny musiał być jako kolor tekstu, a do tego niebieski, czerwony i żółty. Więc inaczej nie mogłem tego krasnala namalować.”









„Jak przeczytałem ten tekst, to mi serce zapukało, już miałem obraz, co bym tam namalował. Od razu przy czytaniu powstawały te obrazy. Ja mam trochę duszę dziecka czy chłopca. Czułem, że mógłbym tę postać przybliżyć dziecku. Wróbelek Elemelek to ptaszek, który miał różne przygody, ale jednocześnie bardzo lubił dzieci. Chciałem, żeby był sympatyczny, śmieszny, taki mój.”







„W Warszawie zbierały się wróble przy poczcie na Waryńskiego i przy Smyku. Zbierały się, rajcowały, a mnie pomagało podglądanie, obserwowanie. A potem z ołówkiem w ręku zastanawiałem się, jak ten Elemelek ma wyglądać. I tak mi wyszedł ten wróbelek, ciągle wydawany i wznawiany.”

Ilustrator nie ma praw autorskich do wizerunku Elemelka, zrzekł się ich na rzecz wydawcy. W przeciwieństwie na przykład do Zbigniewa Rychlickiego, którego Miś Uszatek jest już chroniony znakiem towarowym, a wszelkie tantiemy ze sprzedaży jego wizerunku są przekazywane rodzinie.

Witwicki przyznaje, że podczas prac nad ilustracjami często „wsłuchuje się” w tekst, stara się najlepiej odczuć jego klimat i odczytać nastrój, a analizująca jego twórczość Anita Wincencjusz-Patyna podkreśla, że doskonale mu się to udaje:
„W całej serii przygód Elemelka ilustracje są jaskrawe, o jarmarcznym charakterze, „głośne”, a nawet „zadziorne”, jak w typowym zachowaniu wróbli.”

Kolejną postacią, która wyszła spod pędzla mistrza, jest słynny Gapcio z książeczek Wiery Badalskiej. Sympatyczny krasnalek z wierszyków uczył dzieci miłości do przyrody, tajemnic pór roku i przyjaźni ze zwierzętami.




O swoich pierwszych krokach w świecie ilustracji mówił dość krytycznie:

„- Moją debiutancką książeczką był "Mały ratownik” Adama Bahdaja. Jak dziś to oglądam, wydaje mi się półamatorskie, a nawet dość prymitywne. (…)W zasadzie rozwinąłem się i ośmieliłem w kolejnych książkach. Z wiekiem tytułów przybywało. Dobrze się zapowiadałem.”

„- Malarz może malować obrazy, których na przykład nie sprzeda i będzie miał je w domu, albo da przyjaciołom. Ja w tekście muszę wybrać te fragmenty, które najbardziej mnie odpowiadają, a w dodatku muszę je tak zilustrować, żeby odpowiadały wszystkim czytelnikom. (...) To wielka odpowiedzialność. Pracuje się pod presją. Człowiek się tak angażuje, że nie jest w stanie myśleć o czymś innym, jest się w ciągłym napięciu przez miesiąc, dwa. Wtedy unikam spotkań towarzyskich, wizyt, zamykam się w pracowni, niemal w całkowitej izolacji.”

"Dziecka nie da się oszukać, dziecko jest najbardziej wrażliwym, bezpośrednim, nieskazonym odbiorcą i tekstu i obrazu. Najlepszy sprawdzian dla książki to zostawić ja z dzieckiem."




W wywiadach wspomina, że bardzo rzadko zdarzało się, by autor konsultował z grafikami swoje pomysły i narzucał im swoją wizję.

„Bardzo tego pilnowaliśmy, chcieliśmy być samodzielni. Ale trzeba powiedzieć, że mieliśmy świetnych autorów, często trafiali w sens mojego rysowania.”

"Zdarzały się. Zdarzały moim kolegom. Na przykład w jednym numerze "Świerszczyka” była ilustracja żubra z końskim ogonem. Ale wrzawa się rozpętała. Dzieci są dociekliwe."

„Komu wyście dali tę książkę do ilustrowania? Zepsuł mi ją.”

„Rychlicki był doskonałym dyplomatą i potrafił załagodzić każdą sytuację, jakoś mnie obronił, ale wiem, że miałem krechę.





„…człowiek, który je (dzieła) tworzy jest z kategorii tych ludzi, którzy swoim humorem i optymizmem dają nam nadzieję, że świat jest dobry, a poprzez sztukę może być jeszcze lepszy. Zdzisio tworzy taką właśnie sztukę, za co jesteśmy mu wdzięczni”.





Artysta ma na swoim koncie ponad dwieście pięćdziesiąt wystaw krajowych i zagranicznych m.in. 11-krotnie w Międzynarodowym Biennale Grafiki w Bratysławie, 4-krotnie w Międzynarodowej Wystawie Ilustracji w Bolonii, 5-krotnie w IBA w Lipsku oraz w Londynie, Tokio, Meksyku, Kairze, Moskwie, Hawanie, Pekinie, Bagdadzie, Sao Paulo, Belgradzie, Zurychu, Brukseli, Kijowie.
Jego ilustracje są w stałych ekspozycjach w BWA – Galerii Zamoyskiej w Zamościu, w Muzeum Narodowym w Warszawie, a także w zbiorach prywatnych w Japonii, Niemczech i Włoszech i niezmiennie zyskują uznanie krytyków i środowiska ilustratorów oraz budzą zainteresowanie nowych odbiorców.

• 1965 Złoty Medal VIII Biennale Sztuki w San Paulo – zbiorowy dla prac wystawionych przez wydawnictwo Nasza Księgarnia
• 1974 Medal Komisji Edukacji Narodowej
• 1978 nagroda na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Edytorskiej IBA w Lipsku za ilustracje i opracowanie graficzne książki „Szedł Antoszka”
• 1983 Nagroda Prezesa Rady Ministrów za całokształt twórczości
• 2001 Medal Polskiej Sekcji IBBY za całokształt twórczości dla dzieci i młodzieży

2010 Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”



Styl:

Witwicki nieoczekiwanie burzy mit o dziecku-odbiorcy. Uważa się, że ilustrator powinien wczuć się w mentalność dziecka, w jego sposób rozumowania i odkrywania świata. Że tylko wtedy stworzy dobrą ilustrację.

„W gruncie rzeczy książeczki dla dzieci wybierają rodzice i to oni zwracają uwagę na ilustracje - stwierdza. - Oni wybierają te, które im się podobają. A dziecko wymaga po prostu rzetelności. Jeśli w tekście piesek ma łaty, musi je mieć na rysunku. (…) Jeżeli dziewczynka ma sukienkę w kropki, musi się zgadzać na ilustracji. Dzieci po prostu chcą prawdy. Oczywiście, ilustracja ma kształtować też ich wyobraźnię i gust plastyczny.”




W swoich pracach artysta wykorzystuje głównie technikę kolażu, tempery i gwaszu, stosując odważne barwy i kształty. Ale zdarzało mu się również malować pastelami czy akwarelą w zależności od tego, jaki efekt chciał osiągnąć.
W książce Marii Kruger "Apolejka i jej osiołek" zastosował wycinanki.

"Wydawało mi się, że jak wytnę swoją ilustrację, nożyczki wymuszą, że ona będzie najbliższa tego, co chcę osiągnąć. Potem naklejałem te wycinanki na namalowane wcześniej tło."




Jednocześnie tkliwość i łagodność jego prac porusza głębokie pokłady wrażliwości artystycznej odbiorcy, przenosząc go do, być może zapomnianej, krainy fantazji.

"Atrakcyjność jego ilustracji wypływa także ze śmiałych zestawień płaskich plam barwnych o dużym nasyceniu. Kolor jest siłą wiodącą. (...)
Materia literacka z jej baśniową i umownością fantastycznych krain pozwoliła artyście stworzyć światy jak w kalejdoskopie: ruchliwe, zmienne, ulotne, a jednocześnie zaskakujące i zachwycające feerią wszystkich możliwych barw. (...)
Niebo u Witwickiego rzadko jest błękitne czy granatowe, znacznie częściej jaskrawo żółte, różowe, jasnofioletowe, ciemnobrązowe, drzewa nabierają purpury lub odcieni różowych, pomarańczowych i żółtych, a rzeka brązu czekolady. Kolor buduje wszystkie elementy świata przedstawionego i decyduje o jego oryginalności."





"Jeśli był jakiś wyraźny bohater, którego musiałem stworzyć, to trzeba było go najpierw odszukać w sobie, wymyślić. Dopiero kiedy, moim zdaniem, było już na tyle dobrze, że nie dałoby się tego zepsuć, to ze szkiców przechodziłem do ilustracji. Cały czas sprawdzałem tekst, żeby nie zrobić jakichś błędów oczywistych, bo dzieci doskonale śledzą takie szczegóły. A jeśli chodzi o zwierzęta, to sprawdzałem i w atlasach, i w naturze."




Artysta przez wiele lat martwił się, że nie ma własnego, bardziej charakterystycznego stylu. Co książka to inny rodzaj ilustracji.

"Pamiętam, jak kiedyś jeden z moich profesorów na Akademii powiedział "pan to jak zajedzie tym realizmem, to aż się niedobrze robi”. Miałem więc później taki głupi okres robienia kolażu. Może chciałem się odciąć od tego realizmu?"

„Czułem, że powinienem być bardziej rozpoznawalny. Długo to trwało, aż poczułem pewność, wiedziałem, że znalazłem swój sposób. Nie przepadam za abstrakcyjnym malowaniem, pozostałem wierny realistycznym obrazom.”




W rozmowie z Anną Sędziwy, która została umieszczona w katalogu „Zdzisław Witwicki: ilustracje” powiedział:

„Przyjemnością jest praca dla odbiorcy nieskażonego doświadczeniem niesionym przez dorosłość, z jego świeżością i zdolnością do spontanicznego reagowania. Dziecięca wyobraźnia jest mi poza tym chyba najbliższa- być może dlatego, że odnajduję w sobie coś, co pozwala mi z nią współbrzmieć, wejść w swoisty rezonans.”





Anita Wincencjusz-Patyna podkreśla, że cechą charakterystyczną większości jego ilustracji jest silny aspekt dekoracyjności. Niektóre ilustracje są echami pejzaży Klimta. Kompozycja często budowana pasowo służy walorowi zdobniczemu, podobnie jak rytmiczność układów, powtarzanie elementów, brak modelunku światłocieniowego i wyraźny kontur o łagodnych liniach. Nierzadko wynika to z odwoływania się do sztuki ludowe- jej prostych form, nasyconych, silnie kontrastowanych barw, motywów ozdobnych.





Maria Kolesiewicz napisała:

„Niektóre jego ilustracje do książek mają już pół wieku. Są tak barwne i piękne, jakby powstały wczoraj. Zachwycają szczegółem, barwą… nawet diabeł jest na nich sympatyczny. Koń jest naprawdę koniem, a królewna ma koronę. Jego ilustracje są poezją, empatią, ciepłem i dobrodusznym humorem. Pozwalają zapomnieć o brutalnej rzeczywistości i przenoszą lekko w krainę dobra i piękna. Kolorowe obrazki nie każą się domyślać postaci z bajki, one po prostu tymi postaciami są. To prawdziwe perełki, miniaturowe dzieła sztuki”
Nie mogę się z tym nie zgodzić. Piękno ilustracji Witwickiego tkwi przede wszystkim w zrozumieniu świata dziecka, w wczuciu się w jego wrażliwość i potrzeby jak chęć dokładniejszego poznawania tego co znane i odkrywania tego, co nieznane. Zawiera się przede wszystkim w prostolinijności odbioru świata przez dziecko i potrzebie rzetelności przekazu. Prostego, klarownego, ale wiernego.
Ich siłą jest realizm połączony z magią i fantazją. Nie wykluczają się, tylko wzajemnie uzupełniają i poszerzają horyzonty poznania. Łączą światy w jedną całość i sprawiają, że nie tylko „szkiełko i oko”, ale też „czucie i wiara” są ważne, jeśli w świecie dziecka nie najważniejsze.




Małgorzata Majerczak
--------------------------------------------------------------------------------------------------

Jak zwykle niezmiernie serdecznie dziękuję pani Urszuli Jarmołowskiej, autorce bloga „To dla pamięci” (https://jarmila09.wordpress.com/), za możliwość korzystania z jej bogatych zbiorów ilustracji.

Korzystałam również z:
Barbara Gawryluk, Ilustratorki, ilustratorzy. Motylki z okładki i smoki bez wąsów, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2019

Artyści polskiej książki: 50 lat konkursu PolskiegoTowarzystwa Wydawców Książek

Anita Wincencjusz-Patyna, Stacja ilustracja, Wrocław 2008

Anna Boguszewska, Ilustracja i ilustratorzy lektur dla uczniów w młodszym wieku szkolnym w Polsce w latach 1944-1989, Lublin 2013

Admirałowie wyobraźni. 100 lat polskiej ilustracji w książkach dla dzieci, Warszawa 2020.

Wywiad Marii Kolesiewicz ze Zbigniewem Witwickim "Pan ilustrator Zdzisław Witwicki"

Katarzyna Kotowska, Kałuża to świat do góry nogami, Guliwer 4 (58), 2001

Katalog wystawy „Zdzisław Witwicki – ilustracje”, Krasnobrodzki Dom Kultury, 2008