Tadeusz Soplica

Tadeusz Soplica zwiedza dom rodzinny. Dawno go nie widział, w dalekim mieście kończył nauki. Dawny jego pokój to patriotyczne sanktuarium. Portrety Tadeusza Kościuszki, Jakuba Jasińskiego i Tadeusza Korsaka – trzech towarzyszy broni z insurekcji 1794 roku. Zegar z kurantem wybijający Mazurek Dąbrowskiego. I ten obraz przedstawiający Tadeusza Reytana. 

W pewnym momencie młody Soplica spostrzega dwa tomy: „Fedon” autorstwa Platona oraz „Żywot Katona” Plutarcha. Leżą one prawdopodobnie na stoliku, tuż obok  Reytana. Ubrany jest w strój polski, bez niepotrzebnego szyku. Smutną ma twarz polski szlachcic. Dokonał się pierwszy rozbiór Polski, nie obronił ojczyzny przed katastrofą. Być może owa demonstracja z rozrywaniem szat była niepotrzebna.

To obraz o którym mało dowiadujemy się z tekstu poematu. Tylko tyle że mamy jego pełny opis, który starałem się powyżej przekazać prozą. Lecz nie ma ani autora, ani daty ukończenia obrazu. Musimy uwierzyć Mickiewiczowi, że taki obraz istnieje.

Ale nas najbardziej obchodzą te dwie książki, które leżą w pobliżu ręki Reytana.

„Fedon” to przypowieść filozoficzna w formie dialogu traktująca o życiu i śmierci. Akcja dialogu ( jeżeli dialog może mieć akcję!) rozgrywa się między uwięzieniem Sokratesa, a jego śmiercią. W pierwszym odruchu chciałem napisać o samobójstwie, lecz tak naprawdę było to samobójstwo na żądanie. Sokrates nie mając innego wyjścia, wypił cykutę. Gdyby tego nie zrobił – z pewnością zgładzono by go w inny sposób. Dlatego mówię o samobójstwie na żądanie. To zaś że wielki filozof tuż przed śmiercią przemówił do swoich uczniów z wielkim spokojem i miłością do życia może świadczyć tylko o jednym. Nie bał się odejść na zawsze.

Proszę również zauważyć, że Platon zanim stał się samodzielnym naukowcem, był uczniem.  Jego mistrzem był Sokrates. Nauczyciel występuje jako bądź to główna, bądź drugoplanowa postać w kilkunastu znakomitych utworach wychowanka. Nie zapomniał elew ławy szkolnej, którą starożytni nazywali Akademią. To dobrze. Uczniowie zawsze powinni być świadomi tego czasu który spędzili na nauce. Nawet, gdy już sami są preceptorami.

okładka "Fedona" Platona

Sławę Plutarchowi przyniosły biografie pierwszych imperatorów „Od Augusta do Witeliusza”, z których zachowały się żywoty tylko dwóch, Galby i Otona. Można powiedzieć że ów jeden z największych pisarzy starożytności był specjalistą od pisania biografii. Nie wiem czy gdyby Plutarch napisał jedynie żywot Katona byłby tak sławny jak po napisaniu szeregu innych tomów, lecz spójrzmy jeszcze raz na stolik obok siedzącego Reytana. Jest bardzo wyraźnie napisane.  „Żywot Katona” Plutarcha.

W chwili śmierci nazwany został Katonem Młodszym, w odróżnieniu od jego pradziada, Katona Starszego.

W historii Starożytnego Rzymu można wyróżnić trzy etapy: Królestwo, Republika, Cesarstwo. Katon Młodszy umarł na przełomie Republiki i Cesarstwa. Dokładniej mówiąc popełnił samobójstwo, gdy zrozumiał że Republika przestała istnieć na rzecz Cesarstwa.

obraz olejny Gioachino Assereto

z około 1640 roku.

Musei di Strada Nuova w Genui.

Gdy przypomniałem sobie biografie Reytana i Katona, zrozumiałem aluzję. Może raczej: analogię, zależność pomiędzy politykiem rzymskim a polskim posłem. Obaj popełnili samobójstwo w chwili zmian dotyczących państwa, którego byli przedstawicielami. Bo Reytan stracił panowanie nad umysłem i wydał na siebie wyrok.

Adam Mickiewicz, moim zdaniem, zestawiając tych dwóch mężczyzn, zrobił doskonałą refleksję nad utratą niepodległości. Popatrzcie: kilka słów zaledwie w poemacie, a ile treści. Nie zapominajmy także o Sokratesie, który – gwoli przypomnienia, również popełnił samobójstwo. Lecz miał nadzieję graniczącą z pewnością, że dusza każdego człowieka jest nieśmiertelna. Gdyby te zdania przyłożyć do tematu Polaków pod zaborami mielibyśmy zapewnioną wolność bez zbrojnych powstań.